Μέτρα προστασίας του Ευρωπαϊκού αποθέματος χελιού

Περίληψη

Το συγκεκριμένο άρθρο έχει ως στόχο να παρουσιάσει το πρόβλημα της μείωσης των αποθεμάτων του είδους anguilla anguilla, τα μέτρα προστασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της χώρας μας  για την επαναφορά των αποθεμάτων του ευρωπαϊκού χελιού στα παραδοσιακά επίπεδά του καθώς και στην αποκατάσταση της δυνατότητας μετανάστευσης των νεαρών χελιών.

Επίσης να δείξει τις προοπτικές και τις απαραίτητες επιστημονικές ενέργειες που πρέπει να γίνουν στην κατεύθυνση της σύστασης σχεδίων διαχείρισης.

Το παρόν άρθρο έγινε προσπάθεια να γραφτεί με τρόπο απλό και κατανοητό σε απλό αναγνώστη που δεν έχει ιδιαίτερες γνώσεις Ιχθυολογίας. Όσον αφορά την δομή του άρθρου θα προσεγγίσουμε το θέμα αναδεικνύοντας την Παγκόσμια, την Ευρωπαϊκή και την Εθνική διάσταση του, αφού πρώτα γνωρίσουμε στον αναγνώστη με απλά λόγια την Βιολογία και οικολογία του είδους.

Χρήσιμα εργαλεία που αξιοποιήθηκαν στην εκπόνηση της μελέτης ήταν οι νομοθεσίες του Ο.Η.Ε., της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και τα Εθνικά σχέδια διαχείρισης για την προστασία του χελιού. Επίσης μελετήθηκαν αναφορές Περιβαλλοντικών Οργανώσεων και διπλωματικές  εργασίες φοιτητών. Οι πηγές είναι βιβλιογραφικές, και από δημοσιευμένες εργασίες στο διαδίκτυο. Τέλος έχουν χρησιμοποιηθεί και προσωπικές γνώσεις και εμπειρίες από την συμμετοχή μου στην πειραματική αλιεία με βολκούς που έγινε για την εισροή γυαλόχελου στον Αλφειό ποταμό και την εργασία μου ως Ιχθυολόγος, στις εταιρείες «Βιοτεχνική» και «χέλια Μόρνου».

1.Εισαγωγή

2. Ιστορία ζωής του χελιού

Το Χέλι (Anguilla anguilla) (Εικ. 1) είναι ένα Ευρύαλο είδος το οποίο ζει στα ποτάμια, τις λίμνες και τις λιμνοθάλασσες.

Το ευρωπαϊκό χέλι είναι μεταναστευτικό είδος και ο κύκλος ζωής του, αν και έχει μελετηθεί αρκετά, είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό άγνωστος.

Μεγάλο µέρος της ιστορίας του ευρωπαϊκού χελιού είναι ένα μυστήριο για αιώνες. Σε αντίθεση µε πολλά άλλα ψάρια τα χέλια μεταναστεύουν. Τα χέλια αρχίζουν τον κύκλο ζωής τους στον ωκεανό, όμως περνούν το μεγαλύτερο µέρος της ζωής τους σε γλυκό νερό, επιστρέφοντας στον ωκεανό για να αναπαραχθούν. Στις αρχές του 1900, ο ∆ανός ερευνητής Johannes Schmidt προσδιόρισε την Θάλασσα των Σαργάσσων ως το πιο πιθανό τόπο ωοτοκίας για τα ευρωπαϊκά χέλια. Οι προνύμφες ( leptocephalus ) παρασύρονται προς την Ευρώπη σε μετανάστευση τριακοσίων ημερών. Όταν πλησιάζει την Ευρωπαϊκή ακτή, οι προνύμφες μεταφορτώνονται σε διαφανές προνύμφες που λέγονται «γυαλόχελο» και εισέρχονται στις εκβολές των ποταµών. Μετά την είσοδό τους στο γλυκό νερό , τα γυαλόχελα μεταφορτώνονται σε µικρά χέλια , μικροσκοπικές εκδοχές των ενήλικων χελιών. Καθώς το χέλι μεγαλώνει, γίνεται γνωστό ως «κίτρινο χέλι", λόγω του καφέ-κίτρινου χρώματος των πλευρών και στην κοιλιά τους. Μετά από 5-20 χρόνια σε γλυκό νερό, τα χέλια γίνονται σεξουαλικά ώριµα, τα µάτια τους μεγαλώνουν, τα πλευρά τους γίνονται ασημί και η κοιλιά αποκτά λευκό χρώμα. Σε αυτό το στάδιο τα χέλια είναι γνωστά ως «ασημένια χέλια»  και αρχίζουν τη μετανάστευση τους πίσω στη θάλασσα των Σαργασσών για να αναπαραχθούν. Τα ευρωπαϊκά χέλια μπορούν να ζήσουν για πάνω από 80 χρόνια και να φτάσουν μέχρι και 130 εκατοστά σε μήκος, αλλά το μέσο μήκος των ενηλίκων είναι περίπου 60-80 cm, όταν ζυγίζουν περίπου 1-2 κιλά.

3. Βιολογία του χελιού

Στις μέρες μας γνωρίζουμε ότι υπάρχουν περί τα 18 είδη χελιών, εκ των οποίων μόνο από αυτά θεωρούνται ενδιαφέρον από εμπορικής άποψης. Το Αμερικανικό χέλι (Anguilla rostrata) όπου το συναντάμε στην περιοχή του Ατλαντικού, το Ιαπωνικό (Anguilla japonica) και το χέλι Νέας Ζηλανδίας (Anguilla australis) όπου το βρίσκουμε στον Ειρηνικό και Ινδικό ωκεανό και τέλος το Ευρωπαϊκό χέλι (Anguilla anguilla). Το Ευρωπαϊκό χέλι στη χώρα μας συναντάται σε τρεις τύπους:

Α) Α. mediorostris (ή καθαρόχελο)

Β) A. aqutirostris (ή σουβλομύταρο) και το

Γ) A. satirostris (ή γκοβάτσα)

Το χέλι έχει επιμηκές (οφιοειδές) και γλοιώδες σώμα. Τα πτερύγια δεν έχουν ακανθώδεις ακτίνες. Χαρακτηρίζεται από την απουσία κοιλιακών πτερυγίων. Το ραχιαίο και εδρικό πτερύγιο είναι επιμήκη και συμβάλλουν σε ένα πολύ σμικρυνσμένο ουραίο πτερύγιο. Η πλευρική γραμμή είναι καλά ανεπτυγμένη ενώ τα λέπια του είναι κυκλοειδή. Το στόμα έχει μακρύτερη την κάτω σιαγόνα, δόντια μικρά και κωνικά. Τα ανοίγματα των βραγχίων είναι μικρά και δεν συμβάλλουν μεταξύ τους.

Η αναπνοή γίνεται κατά 90% με τα βράγχια όταν το χέλι βρίσκεται στο νερό, ενώ  όταν βρίσκεται στον αέρα η απορρόφηση οξυγόνου κατά τα 2/3 είναι δερματική και σε αυτό βοηθάει η βλέννα η οποία καλύπτει το σώμα, καθώς επίσης και τα εκκριτικά κύτταρα που βρίσκονται μεταξύ των αιμοφόρων αγγείων της επιδερμίδας και του χόρειου. Τα χέλια διακρίνονται από χαμηλή όραση, εξελιγμένη όσφρηση και έχουν στόμαχο που φέρει τυφλό πυλωρικό σάκο.

Το φύλο επηρεάζει την ανάπτυξη των χελιών. Τα θηλυκά χέλια εμφανίζουν μεγαλύτερο ρυθμό ανάπτυξης. Η διαφοροποίηση του φύλου αρχίζει στο μήκος των 30 cm. Συνεπώς στο στάδιο των νεαρών εγχελυδίων (ανόδου) δεν έχουν διαφοροποιηθεί τα φυλετικά όργανα ώστε να επιλέγονται μόνο τα θηλυκά για πάχυνση. Μετά τα 40 όμως cm επιβάλλεται συνεχής διαλογή.

Από τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του νερού η θερμοκρασία και η ποσότητα του οξυγόνου του νερού, αποτελούν τις σημαντικότερες παραμέτρους στον καθορισμό του ρυθμού ανάπτυξης χωρίς βέβαια να υποτιμάται η σημασία του PH και της γενικής χημείας του νερού.

4. Η βιολογική ποικιλότητα στον πλανήτη

Η βιολογική ποικιλότητα - ή βιοποικιλότητα - είναι ο όρος που δίνεται στην ποικιλία της ζωής στη Γη και στα φυσικά πρότυπα που σχηματίζει. " βιοποικιλότητα που βλέπουμε σήμερα είναι καρπός δισεκατομμυρίων ετών εξέλιξης, που διαμορφώνονται από φυσικές διεργασίες και, ολοένα και περισσότερο, από την επίδραση του ανθρώπου. Αποτελεί τον ιστό της ζωής από τον οποίο είμαστε αναπόσπαστο μέρος και από τον οποίο εξαρτόμαστε τόσο πλήρως.

Η βιοποικιλότητα παρέχει μεγάλο αριθμό αγαθών και υπηρεσιών που στηρίζουν τη ζωή μας. Στη Σύνοδο Κορυφής της Γης το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, οι παγκόσμιοι ηγέτες συμφώνησαν σε μια περιεκτική στρατηγική για "βιώσιμη ανάπτυξη" -- ικανοποιώντας τις ανάγκες μας εξασφαλίζοντας παράλληλα ότι θα αφήσουμε έναν υγιή και βιώσιμο κόσμο για τις μελλοντικές γενιές. Μία από τις βασικές συμφωνίες που εγκρίθηκαν στο Ρίο ήταν η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα. Αυτό το σύμφωνο μεταξύ της συντριπτικής πλειοψηφίας των κυβερνήσεων του κόσμου καθορίζει δεσμεύσεις για τη διατήρηση των παγκόσμιων οικολογικών στηριγμάτων καθώς προχωρούμε στην επιχείρηση της οικονομικής ανάπτυξης.

H Κύρωση της Σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα στην Ελλάδα έγινε με το Νόμο υπ’ αριθμό 2204/1994 ΦΕΚ 59/Α/15-4-1994.

Η Σύμβαση θέτει τρεις κύριους στόχους: τη διατήρηση της βιολογικής ποικιλομορφίας, τη βιώσιμη χρήση των συστατικών της και τη δίκαιη και δίκαιη κατανομή των οφελών από τη χρήση γενετικών πόρων.

Η Εθνική Στρατηγική για την Βιοποικιλότητα και το σχέδιο δράσης για της στρατηγικής αποτυπώνεται στο ΦΕΚ 2383/8.9.2014 Αριθμός 40332 με τίτλο: «Έγκριση Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για τα έτη 2014−2029 και Σχεδίου Δράσης πενταετούς διάρκειας.

5. Το πρόβλημα

5.1 Σημαντικότητα του προβλήματος

Από το Μάρτιο του 2003 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι επιστημονικοί σύμβουλοι, οι ενδιαφερόμενοι οικονομικοί κλάδοι καθώς και τα κράτη μέλη αναγνώρισαν ότι τι απόθεμα χελιού βρισκόταν σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα και ότι ήταν αναγκαίο να ληφθούν μέτρα προκειμένου να αναστραφεί η φθίνουσα αυτή πορεία.

Η πρόταση απέβλεπε στην επαναφορά των αποθεμάτων του Ευρωπαϊκού χελιού στα παραδοσιακά επίπεδα καθώς και την αποκατάσταση της δυνατότητας μετανάστευσης των νεαρών χελιών.

Η λήψη διαχειριστικών μέτρων προκειμένου να ανασυσταθεί το απόθεμα ήταν επείγουσα. Οι τελευταίες μεταναστεύσεις αντιπροσώπευαν λιγότερο από ένα τοις εκατό των παραδοσιακών επιπέδων και τα ενήλικα χέλια που διέφευγαν προς τις ζώνες ωοτοκίας αντιμετώπιζαν υψηλά επίπεδα θνησιμότητας. Ήταν αναγκαίο να προστατευθούν οι εν λόγω πόροι προκειμένου να διασφαλιστούν επαρκή επίπεδα πληθυσμών μεταναστευόντων χελιών στις ποτάμιες λεκάνες των κρατών μελών καθώς και ένα ικανοποιητικό ποσοστό επιβίωσης χελιών που βρίσκεται σε περίοδο ωοτοκίας.

Το αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι, αν δεν είχαν ληφθεί μέτρα προκειμένου να αναστραφεί η φθίνουσα πορεία του αποθέματος, μελλοντικά θα εξαφανιστούν όλοι οι αλιευτικοί και υδατοκαλλιεργητικοί τομείς που αφορούν το χέλι.

Επίσης η Οδηγία 92/43 Ε.Ο.Κ untitled (europa.eu) για τη διατήρηση των φυσικών οικότοπων καθώς και τη διατήρηση της άγριας πανίδας και χλωρίδας και η οδηγία 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων, untitled (europa.eu), αποβλέπουν, ιδίως, στην προστασία, διατήρηση και βελτίωση του υδάτινου περιβάλλοντος στο οποίο τα χέλια διαγάγουν μέρος του οικείου κύκλου ζωής.

5.2 Χέλι σε απειλή

Οι επιστημονικές γνωμοδοτήσεις επισημαίνουν ότι το απόθεμα του ευρωπαϊκού χελιού βρίσκεται σε εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο. Η διαχείρισή του αποτελεί ζήτημα που αφορά όλη την Κοινότητα δεδομένου ότι αποτελεί ένα ενιαίο απόθεμα κατανεμημένο στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η θέσπιση του κανονισμού 1100/2007 της ΕΕ, 07_1100R.pdf (minagric.gr) ,για το χέλι αποβλέπει στην εκπόνηση προγραμμάτων διαχείρισης με σκοπό την αποκατάσταση του αποθέματος. Λόγω της ετερογένειας στα ενδιαιτήματά του και στην εκμετάλλευσή του, δεδομένου ότι το είδος αποτελεί ένα ενιαίο απόθεμα κατανεμημένο στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου, η διαχείριση δεν είναι δυνατόν να είναι ίδια σε όλες τις περιοχές. Γι΄αυτό ο κανονισμός καθορίζει έναν ειδικό στόχο (το πλαίσιο για μία αειφόρο διαχείριση), αφήνοντας στο κάθε κράτος-μέλος την εφαρμογή των αναγκαίων διαχειριστικών μέτρων, προσαρμοσμένων στις περιφερειακές και τοπικές ιδιαιτερότητες, προκειμένου να επιτευχθεί ο επιδιωκόμενος στόχος.

6. Το χέλι στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον για το χέλι, αφού είναι ένα εξαγώγιμο προϊόν υψηλής εμπορικής αξίας και αποτελεί το δεύτερο σημαντικότερο αλίευμα των μεταβατικών νερών μετά τα κεφαλοειδή (Ανώνυμος 2001, Katselis et al. 2003).

Το σύνολο σχεδόν της παραγωγής εξάγεται στις χώρες της Ευρώπης, κυρίως στην Ιταλία, στη Γερμανία, στην Ολλανδία, στην Ιρλανδία και στη Δανία (ΚΕΠΕ 1990). Η εγχώρια κατανάλωση χελιών είναι ασήμαντη και περιορίζεται σε περιοχές, όπου υπάρχουν μεταβατικά ή εσωτερικά νερά, που οι τοπικοί πληθυσμοί καταναλώνουν παραδοσιακά το είδος αυτό.

Η αλιεία του χελιού στην Ελλάδα βασίζεται στο ενήλικο χέλι. Οι αλιείς εκμεταλλεύονται τη μετανάστευση των χελιών, κάθε χειμώνα και τα συλλαμβάνουν στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις ή στους βολκούς.

Η περιεκτικότητα του λίπους είναι υψηλή και τα χέλια τότε βρίσκονται στην καλύτερη εύρωστη κατάσταση (Tesch 2003) The Eel | Wiley Online Books. Αντίθετα με το ενήλικο χέλι,  μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, δεν υπάρχει εμπορική εκμετάλλευση του γυαλόχελου, παρά τη σταθερή ζήτηση με σκοπό την εντατική του εκτροφή.

Οι καλλιεργητές προμηθεύονται γυαλόχελο κυρίως από τη Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία και την Πορτογαλία, οι οποίες είναι οι κύριες χώρες εξαγωγής γυαλόχελου στην Ευρώπη.

Η αλιεία χελιών στην Ελλάδα περιορίζεται στη σύλληψη ενηλίκων κατά τη μετανάστευσή τους στον Ατλαντικό για αναπαραγωγή. Στη Δυτική Ελλάδα υπάρχει περιορισμένη αλιεία κίτρινων χελιών, ως μέρος της τοπικής παράδοσης (επιρροές από την Ιταλία) της κατανάλωσης νεότερων χελιών, μια πρακτική που δεν βρίσκεται αλλού στην Ελλάδα. Όσον αφορά την αλιεία ανηλίκων χελιών ή αλλιώς γυάλινων χελιών, δεν πραγματοποιείται παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν με σκοπό να χρησιμοποιηθούν σε μονάδες υδατοκαλλιέργειας. Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι η αλιεία των χελιών απαγορεύεται και πραγματοποιείται μόνο με ειδική άδεια από τις περιφερειακές αρχές.

Επιπλέον, δεν υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα για την ψυχαγωγική αλιεία χελιών μέχρι σήμερα.

Η αλιεία χελιών πραγματοποιείται συνήθως με παραδοσιακές παγίδες, οι οποίες πιάνουν ζωντανά τα χέλια από τον Σεπτέμβριο έως τον Ιανουάριο κάθε έτους. Οι παγίδες χρησιμοποιούνται επίσης σε ορισμένες λιμνοθάλασσες, όπου δεν υπάρχουν μόνιμες εγκατεστημένες παγίδες ή κατά τη διάρκεια του έτους εκτός από την περίοδο μετανάστευσης. Οι αλιευτικοί συνεταιρισμοί έχουν συνήθως την κατάλληλη υποδομή για την αποθήκευση ζώντων χελιών έως την πώληση τους (η μεγαλύτερη ποσότητα εξάγεται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία και η Γερμανία).

Τα μέτρα που δεν έχουν εφαρμοστεί αφορά την περαιτέρω μείωση της θνησιμότητας χελιών λόγω της αλιείας. Αυτό συμβαίνει επειδή η εφαρμογή αυτού του μέτρου απαιτεί την πραγματοποίηση μελέτης για την τροποποίηση των μόνιμων εγκατεστημένων παγίδων στις λιμνοθάλασσες που θα αυξήσουν τη διαφυγή χελιών και στη συνέχεια την τροποποίηση της σχετικής νομοθεσίας. Με σκοπό την περιγραφή της δυναμικής του πληθυσμού των χελιών στην Ελλάδα, γίνονται προσπάθειες να εφαρμοστεί το μοντέλο δυναμικής πληθυσμού χελιού (Aschonitis et al., 2015) στη λιμνοθάλασσα Βιστωνίδα.

Στην Ελλάδα, έχει θεσπιστεί ένα πλαίσιο που ρυθμίζει τη συλλογή δεδομένων χελιών μετά την έγκριση του σχεδίου διαχείρισης του ελληνικού χελιού (HEMP) το 2011, αλλά καταγράφηκαν μόνο οι εκφορτώσεις αργυρών χελιών, που καταγράφηκαν στις μόνιμες εγκαταστάσεις των εμπορικά εκμεταλλευόμενων λιμνοθαλασσών . Λόγω της απαγόρευσης των δικτυών σε όλες τις λιμνοθάλασσες, τα κίτρινα χέλια δεν αλιεύονται. Δεν υπάρχουν δεδομένα για εκφορτώσεις χελιών οποιουδήποτε σταδίου από την αλιεία γλυκού νερού. Πρέπει να αναφερθεί ότι, λόγω του γεγονότος ότι η αλιεία χελιών πραγματοποιείται χρησιμοποιώντας σταθερές εγκαταστάσεις αλιείας στις λιμνοθάλασσες, η αλιευτική προσπάθεια θεωρείται σταθερή κατά τη διάρκεια των ετών.

Η αλιεία σε κίτρινα χέλια απαγορεύεται εντελώς τόσο η αλιεία όσο και η εμπορική εκμετάλλευση χελιών μικρότερης των 30 cm. Επομένως, δεν υπάρχει αλιεία κίτρινου χελιού στην Ελλάδα. Όσον αφορά την αλιευτική προσπάθεια του κίτρινου χελιού, μετά την εφαρμογή του HEMP, απαγορεύεται η χρήση φυκιών στις λιμνοθάλασσες, επομένως δεν υπάρχουν νόμιμα αλιεύματα κίτρινου χελιού και επομένως δεν μπορεί να εκτιμηθεί η αλιευτική προσπάθεια.

Τα περισσότερα χέλια αλιεύονται στις λιμνοθάλασσες χρησιμοποιώντας παγίδες ψαριών σταθερού φραγμού. Οι λιμνοθάλασσες μισθώνονται και λειτουργούν από συνεταιρισμούς αλιέων. Μεμονωμένοι ψαράδες που δραστηριοποιούνται γύρω από τις λιμνοθάλασσες και τις λίμνες πιάνουν επίσης χέλια (απαγορεύεται η αλιεία σε ποτάμια και στα δέλτα των ποταμών. Μικρά αλιεύματα καταγράφηκαν επίσης σε παράκτιες περιοχές, κυρίως μέσω της χρήσης στατικού αλιευτικού εξοπλισμού που χρησιμοποιείται στην παράκτια αλιεία, αλλά ορισμένες ποσότητες αλιεύονται επίσης από τράτες και γρι-γρι. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι το 90% των αλιευμάτων χελιού προέρχονται από την αλιεία στις λιμνοθάλασσες

Σύμφωνα με το ελληνικό EMP, το 10% των εισαγόμενων γυάλινων χελιών για εκτροφή πρέπει να χρησιμοποιείται σε ενέργειες εμπλουτισμού σε επιλεγμένα οικοσυστήματα. Από το 2009 που το HEMP έγινε επίσημα αποδεκτό, αυτή η δράση λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο. Σύμφωνα με το γραφείο της CITES, το 2019, εκδόθηκε μια άδεια για την εισαγωγή 155 κιλών γυάλινου χελιού από τη Γαλλία, εκ των οποίων 15,5 κιλά απελευθερώθηκαν σε εκβολές. Επιπλέον, οι αλιευτικοί συνεταιρισμοί που διαχειρίζονται τις λιμνοθάλασσες υποχρεούνται από τη CITES να αποδεσμεύσουν το 30% των ετήσιων αλιευμάτων αργυρών χελιών προκειμένου να λάβουν άδεια εξαγωγής αργυρών χελιών σε άλλες χώρες της ΕΕ. Για το 2019, η συνολική βιομάζα αργυρών χελιών που απελευθερώθηκε ήταν 7467 κιλά, που αντιστοιχεί στο 38,31% των συνολικών ετήσιων αλιευμάτων χελιού, ενώ το όριο που έθεσε το HEMP ήταν 30%. Για την Υδατοκαλλιέργεια δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα.

Σύμφωνα με τη Δημόσια Εταιρεία Ηλεκτρισμού (Αργυράκης, 2008), στην Ελλάδα υπάρχουν 16 μεγάλης κλίμακας και οκτώ σταθμοί υδροηλεκτρικής ενέργειας μικρής κλίμακας. Ωστόσο, δεδομένου ότι οι υδροηλεκτρικοί σταθμοί είναι εγκατεστημένοι στο ορεινό τμήμα των ποταμών σε μεγάλο υψόμετρο, η θνησιμότητα που προκαλείται από τους στροβίλους, οι αντλίες είναι πολύ χαμηλές έως μηδέν. Το κύριο πρόβλημα για την κίνηση του χελιού προκαλείται από τα εμπόδια που βρίσκονται στο χαμηλό τμήμα των ποταμών, όπως φράγματα άρδευσης και γέφυρες τύπου «Ford» που διαταράσσουν τη συνδεσιμότητα του ποταμού.

7. Νομοθετικά μέτρα προστασίας για το χέλι

Tο χέλι το 2008 και το 2014 κατατάχθηκε ανάμεσα στα κρισίμως κινδυνεύοντα είδη του κόκκινου βιβλίου της Διεθνής Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης ( ΙUCN).

Το Μάρτιο του 2003 η Επιτροπή διοργάνωσε περιφερειακό σεμινάριο για τη διαχείριση του χελιού, κατά τη διάρκεια του οποίου, κατετέθησαν, προκειμένου να συζητηθούν από τους επιστήμονες, από τους εκπροσώπους του κλάδου της αλιείας του χελιού, καθώς και από κράτη μέλη με επιστημονικές εκθέσεις σχετικές με το ζήτημα. Την 1^η Οκτωβρίου 2003,η Επιτροπή εξέδωσε την ανακοίνωση της με τίτλο Ανάπτυξη κοινοτικού σχεδίου δράσης για τη διαχείριση του χελιού (COM(2003)573). Το εν λόγω έγγραφο εξετάστηκε στο Συμβούλιο το οποίο υιοθέτησε τα συμπεράσματα του τον Ιούλιο 2004. Βάσει των εν λόγω συμπερασμάτων, η Επιτροπή διοργάνωσε δεύτερο σεμινάριο, στις 17 Σεπτεμβρίου 2004, προκειμένου να εξετάσει τους ειδικούς στόχους και τα άμεσα μέτρα διαχείρισης του χελιού.

Η Επιτροπή, οι επιστημονικοί σύμβουλοι, οι ενδιαφερόμενοι οικονομικοί κλάδοι καθώς και τα κράτη μέλη αναγνώρισαν ότι τι απόθεμα χελιού βρισκόταν σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα και ότι ήταν αναγκαίο να ληφθούν μέτρα προκειμένου να αναστραφεί η φθίνουσα αυτή πορεία. Συμφώνησαν εξάλλου ότι η Επιτροπή θα υπέβαλλε προτάσεις στοχοθετημένων μέτρων ανασύστασης, βασισμένων τόσο στις περιβαλλοντικές πτυχές, όσο και στις αλιευτικές.

Σύμφωνα με την έκθεση της WWF για την Περιβαλλοντική πολιτική στην Ελλάδα γνωρίζουμε πως η Ευρωπαϊκή Ένωση το 2007 ενέκρινε ειδικά μέτρα για την αποκατάσταση του αποθέματος χελιού και θέσπισε διαχειριστικό σχέδιο για την αντιμετώπιση του προβλήματος αφήνοντας στο κάθε κράτος-μέλος την εφαρμογή των αναγκαίων διαχειριστικών μέτρων, προσαρμοσμένων στις περιφερειακές και τοπικές ιδιαιτερότητες, προκειμένου να επιτευχθεί ο επιδιωκόμενος στόχος. Γι΄αυτό ο κανονισμός καθορίζει έναν ειδικό στόχο (το πλαίσιο για μία   αειφόρο διαχείριση).

Ως εκ τούτου, η διαχείριση της αλιείας χελιού γίνεται πλέον στο πλαίσιο μακροπρόθεσμων σχεδίων που καταρτίζονται από τις χώρες της ΕΕ.

Οι στόχοι της ΕΕ είναι:

• Για  την εξεύρεση της σωστής ισορροπίας των μέτρων διατήρησης
• Για  να επιτρέψουν στα ώριμα χέλια την πρόσβαση στους θαλάσσιους τόπους αναπαραγωγής τους
• Να  επιτρέψουν στα νεαρά χέλια να μεταναστεύσουν στα ενδιαιτήματα γλυκού νερού να ανεφοδιάζει χέλια στους ποταμούς της Ευρώπης.

Το σχέδιο αυτό όμως δεν κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή εξάπλωσης του αποθέματος και έτσι η Γενική Επιτροπή Αλιείας για τη Μεσόγειο έθεσε στις προτεραιότητες της τη θέσπιση ενός   Διεθνούς διαχειριστικού σχεδίου για το σύνολο της Μεσογείου.

Επιπλέον ενέκρινε μέτρα μείωσης της περαιτέρω ανθρωπογενούς θνησιμότητάς κατά τη διάρκεια όλων των σταδίων ζωής του χελιού, μέτρα επιβολής κυρώσεων  σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τους στόχους των εθνικών σχεδίων ή ανεπαρκούς παροχής στοιχείων και μέτρα βελτίωσης του ελέγχου των συναφών με τα αλιευόμενα χέλια δραστηριοτήτων, ώστε να παταχθεί η παράνομη αλιεία και το παράνομο εμπόριο του είδους.

Βάσει των μέτρων αυτών όλα τα κράτη μέρη όφειλαν να αναθεωρήσουν τις τρέχουσες πρακτικές απελευθέρωσης, να υποβάλουν έκθεση στην οποία θα αποτυπώνονταν τα αποτελέσματα εφαρμογής των εθνικών διαχειριστικών σχεδίων τους τα οποία θα ανανεώνονται κάθε τρία χρόνια και να ενημερώσουν την Ευρωπαϊκή  Ένωση σχετικά.

Μία επιπλέον απόφαση (13/11/2017) της Ομάδας Επιστημονικής Εξέτασης η οποία συστάθηκε βάσει του κανονισμού 338/97912 της Ε.Ε. για την προστασία της άγριας πανίδας  και χλωρίδας, με τον έλεγχο του εμπορίου τους, απαγορεύει στα κράτη-μέλη την έκδοση αδειών εξαγωγής για το χέλι εκτός της Ε.Ε. μέχρι το τέλος του 2018. Από το 2018 ισχύουν προσωρινές απαγορεύσεις αλιείας σε επίπεδο ΕΕ.

Σύμφωνα με το ΦΕΚ 2346/18.6.2019 και την απόφαση 661/110826 με θέμα τη λήψη περιοριστικών μέτρων για την αλιεία χελιού σε εφαρμογή του άρθρου 42 «Χέλι στη Μεσόγειο (γεωγραφικές περιοχές 1 έως 27)» του Κανονισμού (ΕΕ) 2019/124 του Συμβουλίου,« σχετικά με τον καθορισμό, για το 2019, για ορισμένα αποθέματα ιχθύων και ομάδες αποθεμάτων ιχθύων, των αλιευτικών δυνατοτήτων στα Ενωσιακά ύδατα και για τα Ενωσιακά αλιευτικά σκάφη, σε ορισμένα μη Ενωσιακά ύδατα», ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων τρίμηνη απαγόρευση αλιείας χελιού όπου απαγορεύεται η αλιεία του ευρωπαϊκού χελιού Anguilla anguilla για το χρονικό διάστημα μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου έως και 30ης Νοεμβρίου εκάστου έτους στις περιοχές που ορίζονται στην παράγραφο 2 του άρθρου 1 του παρόντος, δηλαδή για την θάλασσα και τα υφάλμυρα ύδατα όπως οι εκβολές ποταμών, οι παράκτιες λιμνοθάλασσες και τα μεταβατικά ύδατα.

Η απαγόρευση ισχύει σε ετήσια βάση για όλους τους τύπους αλιείας και σε όλα τα στάδια της ζωής του είδους

Φάνηκε επίσης καθαρά ότι υπάρχει μεγάλη χωρική μεταβλητότητα στις τάσεις αφθονίας μεταξύ των τοποθεσιών ανά την Ευρώπη αλλά η ανάλυση των μακροπρόθεσμων χρονολογικών σειρών δείχνει ότι το σημερινό απόθεμα του χελιού είναι χαμηλό σε σύγκριση με τα επίπεδα πριν το 1980.

Σύμφωνα με τη νομοθεσία της ΕΕ, οι χώρες της ΕΕ πρέπει να  λάβουν μέτρα που θα  επιτρέψουν στο 40 % των χελιών ενηλίκων να διαφύγουν από τα εσωτερικά ύδατα στη θάλασσα, όπου μπορούν να αναπαραχθούν. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος διαφυγής 40%, οι χώρες της ΕΕ με ενδιαιτήματα χελιού στην επικράτειά τους έχουν καταρτίσει και εφαρμόζουν επί του παρόντος εθνικά σχέδια διαχείρισης χελιού σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού. Στα σχέδιά τους, οι χώρες της ΕΕ προτείνουν μέτρα, όπως περιορισμός της (επαγγελματικής και ψυχαγωγικής) αλιείας, διευκολύνοντας τη μετανάστευση των ψαριών μέσω των ποταμών  και τον  ανεφοδιασμό κατάλληλων εσωτερικών υδάτων με νεαρά χέλια.

Επιπλέον, οι χώρες της ΕΕ που αλιεύουν γυάλινα χέλια (νεανικό χέλι μήκους μικρότερου των 12 cm) πρέπει να δεσμεύουν το 60 % των αλιευμάτων τους για εμπλουτισμό των αποθεμάτων εντός της ΕΕ. Η Επιτροπή ενέκρινε όλα τα σχέδια που υπέβαλαν 19 χώρες της  ΕΕ, καθώς και ένα κοινό σχέδιο για τον ποταμό Minho.

Τέλος σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΕ) 2019/1241 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του συμβουλίου της 20ής Ιουνίου 2019 σχετικά με τη διατήρηση αλιευτικών πόρων και την προστασία θαλάσσιων οικοσυστημάτων μέσω τεχνικών μέτρων, την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 2019/2006, (ΕΚ) αριθ. 1224/2009 του Συμβουλίου και των κανονισμών (ΕΕ) αριθ. 1380/2013, (ΕΕ) 2016/1139, (ΕΕ) 2018/973, (ΕΕ) 2019/472 και (ΕΕ) 2019/1022 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και την κατάργηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 894/97, (ΕΚ) αριθ. 850/98, (ΕΚ) αριθ. 2549/2000, (ΕΚ) αριθ. 254/2002, (ΕΚ) αριθ. 812/2004 και (ΕΚ) αριθ. 2187/2005 του Συμβουλίου, απαγορεύεται η διατήρηση επί του σκάφους χελιών που έχουν αλιευθεί με οποιοδήποτε ενεργό αλιευτικό εργαλείο. Όταν χέλια αλιεύονται παρεμπιπτόντως, απαγορεύεται να τους προκαλούνται βλάβες και πρέπει να ελευθερώνονται αμέσως.

Συμπεράσματα

Τα συμπεράσματα, από την ανάλυση των μέτρων προστασίας της αλιείας του χελιού στη χώρα μας, συνοψίζονται στα παρακάτω:

Όσον αφορά το πρότυπο εκμετάλλευσης χελιού, η αλιεία χελιού στην Ελλάδα, βασίζεται κύρια στο στάδιο του ασημόχελου, κατά τη μετανάστευσή του από τα μεταβατικά νερά προς τη θάλασσα (πεδία ωοτοκίας), και είναι εποχική (Δεκέμβριος-Φεβρουάριος). Το πρότυπο εκμετάλλευσης εμφανίζει έντονο τοπικό χαρακτήρα με μεγάλη ετερογένεια (εντονότερο στα μεταβατικά και λιγότερο στα εσωτερικά και θαλάσσια νερά).

Όσον αφορά την ποιότητα στοιχείων παραγωγής οι υπάρχουσες χρονοσειρές παραγωγής είναι ελλιπείς, ετερόκλητες και αμφισβητούμενης ποιότητας. Η δυσκολία εύρεσης αξιόπιστης πληροφορίας είναι φανερή, ακόμα και στην περίπτωση της μισθωμένης αλιείας, που υποχρεούται στη δήλωση της παραγωγής. Για την ελεύθερη αλιεία υπάρχει σχεδόν παντελής έλλειψη πληροφορίας.

Η πραγματική ελληνική παραγωγή του χελιού εκτιμάται ότι είναι μεγαλύτερη (κατά 40%) από τη δηλωθείσα. Αλλά και για τις άλλες χώρες της Ευρώπης υπάρχει πρόβλημα σοβαρής υποεκτίμησης της παραγωγής (πιστεύεται ότι η δηλωμένη παραγωγή, τουλάχιστον για τις δεκαετίες του ‘80 και ‘90, αντιστοιχεί μόνο στο 50% της πραγματικής).

Η πτωτική τάση της παραγωγής στην Ελλάδα μετά το 1980 εμφανίζεται μεγαλύτερη από εκείνη της ΝΔ Ευρώπης  (Γαλλία, Ισπανία), αλλά παρόμοια με της δυτικής Μεσογείου (Ιταλία).

Τα Ελληνικά αποθέματα ακολούθησαν τις γενικότερες αλλαγές που παρατηρούνται στο απόθεμα του χελιού σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

Οι πιέσεις, που ασκούνται από την Κοινότητα για άμεση λήψη διαχειριστικών μέτρων από τα κράτη-μέλη με στόχο τη βιώσιμη εκμετάλλευσή του, θα μεταφραστούν σύντομα σε μείωση της αλιευτικής προσπάθειας ή της παραγωγής κατά 50%, με σοβαρές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις για τους αλιείς της χώρας.

Από τη μελέτη της δυναμικής της μετανάστευσης του γυαλόχελου στα ελληνικά νερά και των βιολογικών του χαρακτηριστικών, προέκυψαν τα παρακάτω συμπεράσματα:

Η κύρια εποχή εισόδου γυαλόχελου στα εσωτερικά νερά της δυτικής Ελλάδας είναι μεταξύ Δεκεμβρίου και Μαρτίου (80% των συλλήψεων), αν και οι συλλήψεις ξεκινούν τον Οκτώβριο και μειώνονται δραματικά στα μέσα Απριλίου. Το εποχικό αυτό πρότυπο είναι παρόμοιο με εκείνο στις Ατλαντικές ακτές της νοτιοδυτικής Ευρώπης, παρά την απόσταση που μας χωρίζει από τους χώρους αναπαραγωγής.

Η μετανάστευση του γυαλόχελου στα εσωτερικά νερά γίνεται κατά κύματα, με περίοδο από 5 έως 40 ημέρες. Η μετανάστευση επηρεάζεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως είναι η θερμοκρασία του νερού, η ατμοσφαιρική πίεση, η βροχή, καθώς και το φως της σελήνης. Το συνολικό πρότυπο, όμως, εμφανίζεται πολύπλοκο και καθορίζεται από τη συνεργατική δράση διαφορετικών παραγόντων.

Βιβλιογραφία

Ελληνική Βιβλιογραφία

Απελευθέρωση ευρωπαϊκού χελιού (Anguilla anguilla) σύμφωνα με την υπ’ αριθ. 643/39462/01-04-2013 Απόφαση του Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΦΕΚ 883/Β΄/11-04-2013): «Υιοθέτηση μέτρων για την εφαρμογή του εγκεκριμένου Εθνικού Διαχειριστικού Προγράμματος για το χέλι, στο πλαίσιο εφαρμογής του Καν(ΕΚ) αριθ.1100/07 του Συμβουλίου για την θέσπιση μέτρων για την ανασύσταση του αποθέματος του Ευρωπαϊκού χελιού», για το έτος 2015 (http://diavgeia.gov.gr)

Δέκατη πέμπτη συνεδρίαση της Διάσκεψης των Μερών της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα,  https://www.cbd.int/meetings/COP-15

Διεθνές Συμβούλιο για την Εξερεύνηση της Θάλασσας (International Council for the Exploration of the Sea, ICES).

Δυναμική της μετανάστευσης των νεαρών σταδίων του χελιού (Anguilla anguilla, L. 1758) στα εσωτερικά νερά της δυτικής Ελλάδας και η αλιευτική του εκμετάλλευση. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βιολογίας Ζώων. Διδακτορική Διατριβή Σπυριδούλα Ζόμπολα Βιολόγος-Ιχθυολόγος (MSc) ΠΑΤΡΑ, Νοέμβριος 2008, https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/17794#page/2/mode/2up

Έβδομο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον https://ec.europa.eu/environment/action-programme/

Έγκριση Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα για τα έτη 2014−2029 και Σχεδίου Δράσης πενταετούς διάρκειας, https://www.ymeperaa.gr/images/vivliothiki/6.5_%CE%A6%CF%85%CF%83%CE%B7- 

Εγκύκλιος 163431/4691/2.1.2018 «Ενημέρωση για το ισχύον καθεστώς για τις εξαγωγές και τις εισαγωγές ευρωπαϊκού χελιού (Anguilla anguilla) κατά το έτος 2018» (ΑΔΑ: 6ΨΩΩ4653Π8-ΧΝ5), (http://diavgeia.gov.gr)

Εγκύκλιος ΥΠΑΑΤ «Προετοιμασία ενόψει υιοθέτησης νέων μέτρων για την προστασία του αποθέματος του ευρωπαϊκού χελιού / Υποβολή Ετήσιων Απογραφικών Δελτίων Χελιού» (ΑΔΑ: ΨΤΒΘ2653ΠΓ-3ΛΣ). 912 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 338/97 του Συμβουλίου της 9ης Δεκεμβρίου 1996 για την προστασία των ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας με τον έλεγχο του εμπορίου τους (Επίσημη Εφημερίδα L 61/1 της 3.3.1997), όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει, (http://europa.eu)

Εθνικά σχέδια διαχείρισης χελιού, National eel management plans | Fisheries (http://europa.eu)

Έκθεση για τα αποθέματα χελιού, αλιεία και άλλες επιδράσεις στην Ελλάδα, 2019-2020. Report on the eel stock, fishery and other impacts in Greece, 2019–2020»., https://www.ices.dk/sites/pub/Publication%20Reports/Expert%20Group%20Report/Fisheries

Έκθεση Της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά με τα αποτελέσματα της εφαρμογής των προγραμμάτων διαχείρισης του χελιού, καθώς και αξιολόγηση των μέτρων σχετικά με τον επανεμπλουτισμό του αποθέματος και της εξέλιξης των τιμών αγοράς για χέλια μήκους μικρότερου των 12 cm., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:52014DC0640

Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1100/2007 Τoυ Συμβουλίου της 18ης Σεπτεμβρίου 2007 για τη θέσπιση μέτρων για την ανασύσταση του αποθέματος ευρωπαϊκού χελιού,  (http://minagric.gr)

Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 338/97 ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 9ης Δεκεμβρίου 1996 για την προστασία των ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας με τον έλεγχο του εμπορίου τους (http://europa.eu)

Κανονισμός (ΕΕ) 2017/1004 Του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Και Του Συμβουλίου της 17ης Μαΐου 2017,σχετικά με τη θέσπιση Ενωσιακού πλαισίου για τη συλλογή, διαχείριση και χρήση δεδομένων στον τομέα της αλιείας και τη στήριξη όσον αφορά τις επιστημονικές γνωμοδοτήσεις για την κοινή αλιευτική πολιτική και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 199/2008 του Συμβουλίου με στόχο να θεσπίσει κανόνες για τη συλλογή, διαχείριση και χρήση βιολογικών, περιβαλλοντικών, τεχνικών και κοινωνικοοικονομικών δεδομένων που αφορούν τον τομέα της αλιείας, https://eurlex.europa.eu/legalcontent/EL/TXT/?uri=CELEX%3A32017R1004&qid=1616922853170

Κύρωση της Σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα στην Ελλάδα έγινε με το Νόμο υπ’αριθμό. 2204/1994 ΦΕΚ 59/Α/15-4-1994., https://www.e-nomothesia.gr/kat-periballon/nomos-2204-1994-phek-59-a-15-4-1994.html

Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων, (http://europa.eu)

Οδηγία 92/43 Ε.Ο.Κ για τη διατήρηση των φυσικών οικότοπων, (http://europa.eu)

Όραμα του 2050 για «Ζώντας σε αρμονία με τη φύση»., https://www.cbd.int/conferences/post2020

Περιβαλλοντική νομοθεσία στην Ελλάδα. www.f_nomoreport_2017_final16oct2018.pdf  (http://panda.org)

Στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2020, (http://europa.eu)

Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Απειλούμενων με Εξαφάνιση ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας., https://ypen.gov.gr/perivallon/dasi/efarmogi-symvasis-cites/

Τεχνικό Εκπαιδευτικό Ιδρυμα ∆υτικής Ελλάδας Τμήμα Τεχνολογίας Αλιείας- Υδατοκαλλιεργειών, Πτυχιακή Εργασία « Μελέτη των ιχθυοπληθυσµών που διαβιούν στις αύλακες που εκβάλλουν στη Λιµνοθάλασσα Μεσολογγίου». Ρόκκος Περικλής. Μεσολόγγι 2015

Τρόποι διατήρησης Και Εμπλουτισμού Της Ιχθυοπανίδα Στον Ταμιευτήρα Λάδωνα. ∆ρ. Χαράλαµπος Νταουλάς, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Ανάβυσσος, Απρίλιος 2008 (http://hcmr.gr)

Χέλι, Eel (Anguilla anguilla) | Fisheries (http://europa.eu)

Ξένη βιβλιογραφία.

JOINT EIFAAC/ICES/GFCM WORKING GROUP ON EELS (WGEEL) ISSN number: 2618-1371 I © 2020 International Council for the Exploration of the Sea, Joint EIFAAC/ICES/GFCM Working Group on Eels

Τhe Eel, Editor(s): F.‐W. Tesch, J.E. Thorpe First published:3 September 2003 Πηγή: The Eel | Wiley Online Books

Ο Σπυρίδων Ψάρρας, MSc Ιχθυολόγος, είναι  Δ/ντης Ε.Ε.Ε.ΕΚ. Αχαΐας