Η ανακύκλωση ως μέρος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα

Εισαγωγή

Με το Νόμο 1982/90 άρθρο 11 παρ. 13, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση αποτελεί τμήμα των προγραμμάτων των σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ένα χρόνο αργότερα, ο νόμος επεκτείνεται και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Σκοπός της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, να ευαισθητοποιηθούν για τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν με ειδικά προγράμματα, ώστε να συμβάλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους. Στον ίδιο νόμο, προβλέπεται η λειτουργία του θεσμού των Υπευθύνων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και η ίδρυση των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Τις τελευταίας τρεις δεκαετίες, η ανθρωπότητα ολοένα και προβληματίζεται για την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Αιχμή του δόρατος των παρεμβατικών πολιτικών αποτελεί η αυξανόμενη περιβαλλοντική συνειδητοποίηση μέσω των περιβαλλοντικών προγραμμάτων στην Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Η γενικότερη στάση των εκπαιδευτικών προς την περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι σαφώς θετική, με τους περισσότερους να παρατηρούν οφέλη για τους μαθητές τους κατά και μετά την εκπόνηση σχετικών εργασιών και δράσεων. Ωστόσο, διαφαίνεται ένα είδος «ρητορικής» υποστήριξης, καθώς λίγοι αναλαμβάνουν να οργανώσουν δράσεις κυρίως λόγω των δυσκολιών που βρίσκουν κατά την υλοποίηση. Η κυριότερη δυσκολία είναι το ίδιο το σχολικό πρόγραμμα και η πίεση για τήρηση του προβλεπόμενου προγράμματος σπουδών. Το θέμα της σχετικής τους κατάρτισης τείνει να λυθεί τα τελευταία χρόνια λόγω των προγραμμάτων/σεμιναρίων επιμόρφωσης που έχουν πραγματοποιηθεί. (Yanniris, 2015).

Ανακύκλωση και περιβαλλοντική εκπαίδευσης στην Ελλάδα

Κομμάτι της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης αποτελεί ασφαλώς και η «Ανακύκλωση». Ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα της ανθρωπότητας είναι τα στερεά απόβλητα. Την πιο αξιόπιστη και επιτυχή λύση αποτελεί η ανακύκλωση. Ανακύκλωση, λοιπόν, είναι η διαδικασία συλλογής και διαλογής υλικών που διαφορετικά θα θεωρούταν σκουπίδια και η μετατροπή τους στην παραγωγή νέων προϊόντων μετά την επεξεργασία τους. (Theodorou at al., 2018).

Σύμφωνα με τον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης, το 2018, η Ελλάδα πληροί τους ευρωπαϊκούς στόχους, στην ανακύκλωση και ανάκτηση των αποβλήτων συσκευασίας, με εξαίρεση τις γυάλινες συσκευασίες. Και αναφερόμαστε στα κατεξοχήν ανακυκλούμενα υλικά (γυαλί, πλαστικό, χαρτί/χαρτόνι, μέταλλα) για οποία έχουμε κάδους ανακύκλωσης σε πολλές γειτονιές και σε πολλά σχολεία. Αυτή η ανακύκλωση αποτελεί ένα καλό εφαλτήριο για τους μαθητές μας.

Πριν εστιάσουμε στην (ελληνική) βασική εκπαίδευση ας δούμε κάποια γενικότερα θέματα που αφορούν την ανακύκλωση ώστε να μπορέσουμε πρώτα να τα συνδέσουμε με τις οικογένειες και μετά να τα λάβουμε υπόψη μας και για τους ίδιους τους μαθητές. Όπως πολλές συμπεριφορές υπέρ του περιβάλλοντος, έτσι και ειδικά θα λέγαμε, η ανακύκλωση, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν παρέχονται οι κατάλληλες υποδομές. Σίγουρα οικονομικοί παράγοντες βοηθάνε (ανταποδοτικό τέλος πλαστικών σακουλών ή κίνητρα για ανακύκλωση μπουκαλιών), όμως η συμπεριφορά και στάση των ανθρώπων εξαρτάται από κοινωνικούς, οργανωτικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. (Kollmuss et al., 2002). Σύμφωνα με τους Palmer et al. (1998) σε μια συγκριτική έρευνα σε ενήλικες στη Μεγάλη Βρετανία, τη Σλοβενία και την Ελλάδα, δεν ήμασταν στην τελευταία θέση! Το 85% των Βρετανών ανακυκλώνει, σε αντίθεση με το μόλις 57% των Σλοβένων. Οι Έλληνες ανακυκλώνουμε σε ποσοστό 70% των ερωτηθέντων.

Όσο αφορά τα σχολικά βιβλία και την ύλη των μαθημάτων, θα λέγαμε ότι επικρατεί μια τάση προώθησης θετικών στάσεων αν και αυτή δεν υποστηρίζεται ικανοποιητικά. Η διαχείριση των αποβλήτων και των σκουπιδιών αναφέρεται στο πλαίσιο της αποφυγής ή της διόρθωσης του προβλήματος. Σίγουρα, όσο λιγότερα απόβλητα παράγουμε ως ανθρωπότητα τόσο το καλύτερο αλλά, στα σχολικά βιβλία η ανακύκλωση αναφέρεται σπάνια. Τέλος, στις δραστηριότητες περιβαλλοντικής επίγνωσης, οι οποίες είναι συνήθως προαιρετικές, διαθεματικές και επαφίονται στους διδάσκοντες, η ανακύκλωση θεωρείται ως μια αναγκαιότητα αν και εμπεριέχει πολλές δυσκολίες. Πολύ συχνά σχετίζεται με κατασκευές και με την τέχνη. (Michaelides, 2005).

Μαθησιακά εργαλεία και αποτελέσματα ερευνών

Στη συνέχεια ας εξετάσουμε κάποια από τα παραδείγματα που μας δίνει η βιβλιογραφία, αφενός στη γνώση των μαθητών για την ανακύκλωση και κατά πόσο διδακτικές παρεμβάσεις μπορούν να τη βελτιώσουν.

Γενικά η πλειοψηφία των μαθητών έχει μάθει να ανακυκλώνει μπαταρίες, ενώ υποστηρίζουν το γεγονός ότι η ανακύκλωση συνεισφέρει στην προστασία του περιβάλλοντος. Έχουν ακόμα αποδεχτεί και πρακτικές όπως η χρησιμοποίηση μεταχειρισμένου χαρτιού για σημειώσεις, η χρήση και των δύο σελίδων ενός φύλλου χαρτιού ή η ελαχιστοποίηση εκτύπωσης ή φωτοαντιγραφής εγγράφων. Τα παραπάνω έδειξε έρευνα σε δημοτικά σχολεία του νομού Έβρου της Θράκης των Lefkeli et al. (2018).

Στην ίδια έρευνα, η οποία περιλάμβανε μαθητές 5^ης και 6^ης Δημοτικού, οι μαθητές απάντησαν σε ποσοστό 58% ότι το περιβαλλοντικό θέμα «σκουπίδια-ανακύκλωση» τους ενδιαφέρει πολύ ή πάρα πολύ. Μάλιστα, σε σύνολο 11 περιβαλλοντικών θεμάτων, το θέμα «σκουπίδια-ανακύκλωση» ήταν τέταρτο στις προτιμήσεις ενδιαφέροντος των μαθητών. Πιο ενδιαφέροντα θεώρησαν τα θέματα «θάλασσα», «ζώα» και «νερό». (Tsantopoulos et al., 2018).

Σε μια αμιγώς αστική περιοχή, όπως η πόλη της Θεσσαλονίκης, μαθητές των πρώτων τάξεων του Δημοτικού, τη σχολική χρονιά 2015-16, έδωσαν τις ακόλουθες απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με την ανακύκλωση. Το 68% δεν είναι διατεθειμένο να ανακυκλώνει σκουπίδια, ενώ από τους μαθητές που ανακυκλώνουν, το 60% δεν διαχωρίζει τα υλικά προς ανακύκλωση. (Nastoulas et al., 2017). Μπορούμε να υποθέσουμε λοιπόν, ότι η συνειδητοποίηση και ο «εγγραμματισμός» για την ανακύκλωση έρχεται καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν. Στη συνέχεια θα δούμε αν και πώς μπορεί να αλλάξει αυτή η εικόνα με τη χρήση εκπαιδευτικών εργαλείων και στοχευμένων δραστηριοτήτων. Νωρίτερα, και πάλι στην πόλη της Θεσσαλονίκης, σε έρευνα των Malandrakis et al. (2011), μαθητές Γυμνασίου και των δύο πρώτων τάξεων του Λυκείου συμμετείχαν σε έρευνα για τη χρησιμότητα των δράσεων υπέρ του περιβάλλοντος και την επιρροή τους στην υπερθέρμανση του πλανήτη μας. Σε ερώτηση αν, παρ’ όλη την ανάγκη για προσωπική ενασχόληση και κούραση, θα ήθελαν να ανακυκλώνουν περισσότερο, οι μαθητές συμφώνησαν σε ποσοστό 69% (δεύτερη υψηλότερη βαθμολογία μετά από ερώτηση για την εξοικονόμηση ηλεκτρικού ρεύματος). Παρ’ όλα αυτά, μόλις το 46% ήταν ενήμεροι για τα οφέλη της ανακύκλωσης. Υπολογίστηκαν επίσης και «συντελεστές περιβαλλοντικής φιλικής προδιάθεσης» (environmental friendliness coefficients) με τιμές τόσο αρνητικές, όσο και θετικές, με τις θετικές τιμές να δηλώνουν «η πρόθεση ανάληψης δράσης δείχνει περισσότερη δέσμευση απ’ ότι κάποιος θα περίμενε κρίνοντας από τις απόψεις ενός ατόμου για την αποτελεσματικότητα της δράσης». Ανάμεσα σε 12 απευθείας δράσεις (direct actions) η «περισσότερη ανακύκλωση πραγμάτων και όχι πέταμα» ήταν η τρίτη υψηλότερη. Μεγαλύτερο συντελεστή είχαν η «κατανάλωση λιγότερου κρέατος» και η «αύξηση της οικιακής μόνωσης»

Στην έρευνα των Theodorou at al., (2018) χρησιμοποιήθηκαν ψηφιακά εργαλεία (κόμικς) για τη βελτίωση της γνώσης, της στάσης και της προθυμίας για ανακύκλωση σε μαθητές δημοτικών σχολείων τόσο αστικών, όσο και αγροτικών περιοχών. Συνολικά, μετά την εφαρμογή, η γνώση για την ανακύκλωση βελτιώθηκε κατά 61%, η στάση απέναντι στην ανακύκλωση κατά 58% και η προθυμία για ανακύκλωση αυξήθηκε κατά 55%.

Περνώντας σε ένα από τα νησιά της χώρας μας, στην Κάλυμνο, και αναφερόμενοι στο Γυμνάσιό της, η εργασία του Yanniris (2020) έδειξε ότι απλές δραστηριότητες μπορούν να αλλάξουν σημαντικά, βελτιώνοντας την άποψη των μαθητών για τη δημιουργία κάδων ανακύκλωσης αλλά και ακόμα και για την απλή αναγνώριση του συμβόλου της ανακύκλωσης. Η μεγάλη αυτή βελτίωση ξεκίνησε με μια δραστηριότητα μάθησης στη φύση και συνεπικουρήθηκε από μια γενικότερη πρωτοβουλία του ίδιου του σχολείου για την ανακύκλωση. Συγκεκριμένα, φτιάχτηκαν κάδοι ανακύκλωσης, γράφτηκαν σχετικά άρθρα στη σχολική εφημερίδα και η όλη πρωτοβουλία συμπεριέλαβε ολόκληρη τη σχολική κοινότητα. Μάλιστα η σημαντική βελτίωση της άποψης των μαθητών για την ανακύκλωση δεν παρατηρήθηκε μόνο σε εκείνους που έλαβαν μέρος στη δραστηριότητα μάθησης στη φύση, αλλά και στην «ομάδα ελέγχου», κάτι που δείχνει τη διάχυση της δραστηριότητας και εκτός των ομάδων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης του σχολείου.

Και τα ίδια τα σχολεία όμως συμμετέχουν σε προγράμματα ανακύκλωσης. Στην έρευνα των Ntanos et al. (2018) σε Γυμνάσια του νομού Λάρισας της Θεσσαλίας, το 86% απάντησαν ότι στο σχολείο τους υπάρχει κάδος ανακύκλωσης και το 75% θεωρεί ότι το σχολείο τους πρέπει να συμμετέχει σε προγράμματα ανακύκλωσης, με το 70% να πιστεύει ότι η ύπαρξη κάδου ανακύκλωσης είναι σημαντική. Από την άλλη μεριά, το 57% αυτών των μαθητών χρησιμοποιεί τον κάδο ανακύκλωσης και το 48% χρησιμοποιεί σχολικά είδη από ανακυκλωμένα υλικά.

Οι ίδιοι οι δάσκαλοι προσπαθούν να δίνουν το καλό παράδειγμα ανακυκλώνοντας; Σε έρευνα των Spiropoulou et al. (2007) σε δασκάλους διάφορων Δημοτικών Σχολείων της επικράτειας (αστικών, αγροτικών, ορεινών και παραθαλάσσιων), το 82% δήλωσε ότι ανακυκλώνει χαρτί, το 31% ανακυκλώνει κουτάκια αλουμινίου, το 27% ανακυκλώνει μπαταρίες και πλαστικό, ενώ μόλις το 5% δεν ανακυκλώνει καθόλου. Τέλος, ερωτώμενοι για θέματα που άπτονται της θαλάσσιας ρύπανσης, φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου της Θράκης, και ειδικότερα για ατομικές τους δράσεις, έδειξαν ότι η ανακύκλωση μπαταριών έρχεται 3^η και χαρτιού, πλαστικού ή/και γυαλιού έρχεται 4^η σε σημαντικότητα ανάμεσα σε 6 περιβαλλοντικές δράσεις. Στη κλίμακα Likert που χρησιμοποιήθηκε, στην ερώτηση της ανακύκλωσης σημειώθηκαν μέσοι 3,58 (μπαταρίες) και 3,58 (λοιπά υλικά). Καλύτερους μέσους είχαν οι ερωτήσεις περί διατήρησης ενέργειας (4,19) και οικονομία οικιακού νερού (3,87). (Boubonari et al., 2013).

Συμπερασματικά

Όπως επισημαίνουν οι Boubonari et al. ήδη από το 2013, η ανακύκλωση, όπως και η εξοικονόμηση ενέργειας και η περιβαλλοντικά υπεύθυνη κατανάλωση, υπογραμμίζεται και ενθαρρύνεται από εθνικές καμπάνιες στην Ελλάδα, καθώς και από το Εκπαιδευτικό Σύστημα και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ως μέρος της γενικότερης προστασίας του περιβάλλοντος. Διάφορες περιβαλλοντικές δράσεις, ανάμεσά τους και η ανακύκλωση, συμπεριλαμβάνονται στην πλειοψηφία των περιβαλλοντικών προγραμμάτων και δράσεων στα πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη χώρα μας τόσο την Πρωτοβάθμια, όσο και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Σίγουρα, όπως αναφέρουν οι Theodorou at al. (2018) ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να μειωθούν τα απορρίμματα είναι να μην τα δημιουργούμε εξ αρχής. Πολλές πρώτες ύλες και ενέργεια απαιτούνται για την παραγωγή οποιουδήποτε νέου προϊόντος. Όσο επιτυχημένη και αν μπορεί να γίνει η μείωση παραγωγής και η επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση υλικών θα είναι πάντα απαραίτητη.

Τα παιδιά, πριν ξεκινήσουν την υποχρεωτική εκπαίδευσή τους, αποκτούν τις πρώτες τους γνώσεις και απόψεις μέσα στην οικογένειά τους και από φίλους τους. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση παίζει σίγουρα πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του υπεύθυνου πολίτη του αύριο αλλά πρέπει να είναι κομμάτι μιας γενικότερης πολιτικής. Στην ανακύκλωση, συγκεκριμένα, κάνουμε, ως χώρα, μεγάλα βήματα. Πρέπει όμως να ενισχυθούν όλα τα βήματα ώστε κανένας πολίτης να μην έχει δικαιολογία για να μην ανακυκλώνει. Από την ενημέρωση και τους κάδους μέχρι τις μονάδες διαλογής και την εμπορική και οικονομική αξιοποίηση της ανακύκλωσης και, ξανά, της δημοσιοποίησης αυτών. Στην υποχρεωτική εκπαίδευση πρέπει να βρεθεί ο «χώρος» ώστε σε κάθε σχολική χρονιά οι μαθητές να κατακτούν και ένα περιβαλλοντικό θέμα/πρόβλημα. Ακόμα και μη δημοφιλείς δράσεις, όπως η επίσκεψη σε ένα κέντρο διαλογής απορριμμάτων και υλικών ανακύκλωσης, μπορούν να είναι μέρος στο ωρολόγιο πρόγραμμα, καθώς τα οφέλη είναι αδιαμφισβήτητα πολλαπλά.

 Βιβλιογραφικές αναφορές

Boubonari, T., Markos, A. & Kevrekidis, T. (2013). Greek Pre-Service Teachers' Knowledge, Attitudes, and Environmental Behavior Toward Marine Pollution. The Journal of Environmental Education. 44:4, 232-251. https://doi.org/10.1080/00958964.2013.785381

Kollmuss, A. & Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: why do people act environmentally and what are the barriers to pro-environmental behavior? Environmental Education Research. 239-260, Vol. 8, No. 3. https://doi.org/10.1080/13504620220145401

Lefkeli, S., Manolas, E., Ioannou, K. & Tsantopoulos, G. (2018). Socio-Cultural Impact of Energy Saving: Studying the Behaviour of Elementary School Students in Greece. Sustainability. 737, 10. https://doi.org/10.3390/su10030737

Malandrakis, G., Boyes, E. & Stanisstreet, M. (2011). Global warming: Greek students’ belief in the usefulness of pro-environmental actions and their intention to take action. International Journal of Environmental Studies. 68 (6), 947–963. http://dx.doi.org/10.1080/00207233.2011.590720

Michaelides, P. G. (2005). Environmental Education in the Greek Schools. Topics and Issues in Education, vol. in Honor of Byron G. Massialas, 485-608. Ανακτήθηκε από http://www.clab.edc.uoc.gr/pgm/

Nastoulas, I., Marini, K., & Skanavis, C. (2017). Middle School Students’ Environmental Literacy Assessment in Thessaloniki, Greece. Innovation ARABIA Health and Environment, Dubai UAE. 198-209. Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/publication/317358717

Ntanos, S., Kyriakopoulos, G.L., Arabatzis, G., Palios, V., & Chalikias, M. (2018). Environmental Behavior of Secondary Education Students: A Case Study at Central Greece. Sustainability. 1663, 10. https://doi.org/10.3390/su10051663

Palmer, J. A., Suggate, J., Bajd, B. & Tsaliki, E. (1998). Significant Influences on the Development of Adults’ Environmental Awareness in the UK, Slovenia and Greece, Environmental Education Research, 4:4, 429-444. https://doi.org/10.1080/1350462980040407

Theodorou, P., Vratsanou, K.C., Moriki, E., Botzori, M., Karamperis, M. & Skanavis, C. (2018). Recycling and education through digital storytelling in the age group “8-12” in Greece. Protection and restoration of the environment XIV Conference, Thessaloniki, Greece, 229-239Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/publication/326208103

Tsantopoulos, G., Skanavis, C., Bantoudi, F., Petkou, D & Dalamagkidou, A. (2018). Assessing Preference of Informal Environmental Education Sources for Greek Primary School Students. International Journal of Environmental and Science Education. 357-371, Vol. 13, No. 3. Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/publication/326160311

Yanniris, C. & Huang, Y.S. (2018). Bibliometric evidence point to loci of empirical knowledge production in environmental education, Cogent Education, 5:1, 1542961, https://doi.org/10.1080/2331186X.2018.1542961

Yanniris, C. (2015). 20+ Years of Environmental Education Centers in Greece: Teachers’ Perceptions and Future Challenges. Applied Environmental Education & Communication, 149–166 (14). https://doi.org/10.1080/1533015X.2015.1067578

Yanniris, C. (2020). Environmental Education at Work: The Case of Kalymnos, Greece. Department of Integrated Studies in Education. Faculty of Education. McGill University, Montréal Québec, Canada. Ανακτήθηκε από https://escholarship.mcgill.ca/downloads/bk128g54g

Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ). Η Ανακύκλωση στην Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία έτους 2018. Ανακτήθηκε από https://www.eoan.gr/ (27-4-2021, 4:24 μμ).

Ο Στυλιανός Ψάλτης είναι φοιτητής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διδακτική & Τεχνολογίες Μάθησης των Φυσικών Επιστημών» του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων