Η ελληνική εμπειρία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στην διεθνή βιβλιογραφία: Η περίπτωση της χελώνας καρέτα

Η βάση στην οποία έχει δομηθεί το οικοσύστημα είναι η βιοποικιλότητα. Σύμφωνα με την Ελληνική Νομοθεσία: "Βιολογική ποικιλότητα ή βιοποικιλότητα είναι η ποικιλία των ζώντων οργανισμών πάσης προελεύσεως, περιλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, των χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων, των οποίων αποτελούν μέρος. Περιλαμβάνεται επιπλέον η ποικιλότητα εντός των ειδών, μεταξύ ειδών και οικοσυστημάτων (άρθρο 2 του ν. 2204/1994, ΦΕΚ 59 Α΄). Η βιοποικιλότητα είναι αυτή που “υποβαστάζει” την αειφόρο ανάπτυξη, με πολλούς και διάφορους τρόπους, προκειμένου να μπορεί να επέρχεται ισορροπία στα οικοσυστήματα και να διεκπεραιώνονται οι βασικές λειτουργίες τους για τη διατήρηση της ζωής (Halliday, Rohr and Laine, 2020).

Παρόλα αυτά, η ανάπτυξη και εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, δεν σεβάστηκε τη βιοποικιλότητα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η βιοποικιλότητα να μειώνεται συνεχώς. Συνεπώς οι ισορροπίες μεταξύ των οργανισμών είναι πιο εύθραυστες, γεγονός που αποτελεί απειλή για τη ζωή. Από τους διάφορους τρόπους διατάραξης της βιοποικιλότητας, πιθανότατα ο πιο σημαντικός είναι η εξαφάνιση των ειδών. Τα διάφορα είδη μπορούν να εξαφανιστούν είτε λόγω των περιβαλλοντικών και κλιματικών αλλαγών, είτε λόγω των αλλαγών στα οικοσυστήματα, είτε λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας (όπως η αλίευση και η θήρευση). Τα παραπάνω δεν αφήνουν μεγάλο χρονικό περιθώριο για εξελικτική προσαρμογή των ειδών με αποτέλεσμα αυτά να εκλείπουν (Bellard et al., 2012).

Η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης και του κλίματος που έχει, αποτελεί εξαιρετικό καταφύγιο για πολλά είδη ζώων. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε, η ανθρωπογενής δραστηριότητα σε συνδυασμό με τη θλιβερή εικόνα πολιτικής ένδειας στον τομέα της προστασίας της φύσης, οδηγεί αρκετά είδη στην εξαφάνιση. Το 1992 εκδόθηκε για 1^η φορά το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας, το οποίο αποτελεί ένα κατάλογο απειλούμενων ειδών της πανίδας και είναι βασισμένο σε έγκυρα στοιχεία και μελέτες (“Το Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων ζώων της Ελλάδας” - Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία • Ανοικτή Βιβλιοθήκη, 2021). Παρότι λοιπόν από το 1992 οι κίνδυνοι είχαν αρχίσει να εμφανίζονται, στη νεότερη έκδοσή του, στα τέλη του 2009, το 15% (171 είδη) των ειδών σπονδυλόζωων της Ελλάδας εντάσσεται σε κατηγορία κινδύνου, ενώ το 50,2% των ασπόνδυλων που αξιολογήθηκε (297 είδη) εντάχθηκαν σε κατηγορία κινδύνου (Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας - Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, προστασία για τα πουλιά και το περιβάλλον, 2021).

Παρόλο που δεν γίνεται να ξεχωρίσεις ένα είδος ως πιο σημαντικό σε σχέση με τα υπόλοιπα, καθώς όλα είναι απαραίτητα για τη διατήρηση των ισορροπιών, στην Ελλάδα, το είδος χελώνας Caretta caretta (Linnaeus, 1758) είναι από τα πλέον απειλούμενα και από τα πλέον σημαντικά για τη διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Είναι σημαντικές διότι:

• Βοηθούν στο να διατηρηθεί η υγεία των κοραλλιογενών υφάλων
• Συνεισφέρουν στην ανακύκλωση σημαντικών θρεπτικών ουσιών σκάβοντας και σκαλίζοντας τον βυθό
• Διατηρούν την ισορροπία στα βενθικά ιζήματα
• Λειτουργούν οι ίδιες ως ένα σημαντικό ενδιαίτημα, καθώς κουβαλούν στο καβούκι τους ολόκληρες αποικίες από μικρά φυτά και ζώα (Caretta caretta - Βικιπαίδεια, 2021)

Στην Ελλάδα, ο σημαντικότερος βιότοπος των χελωνών καρέτα είναι η Ζάκυνθος. Για τον λόγο αυτό ο Κόλπος του Λαγανά το 1999 κηρύχθηκε Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο (θαλάσσιο παρκο της Ζακύνθου, 2021). Παρόλα αυτά, η νομοθεσία δεν τηρήθηκε, οι πολίτες δεν σεβάστηκαν τον τόπο ωοτοκίας των χελωνών και η απειλή για το είδος μεγάλωνε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο MEDASSET (Μεσογειακός Σύνδεσμος για τη Σωτηρία των Θαλάσσιων Χελωνών) να καταγγείλει την Ελλάδα στη Μόνιμη Επιτροπή της Σύμβασης της Βέρνης (Συμβούλιο της Ευρώπης), η οποία στην 39^η διάσκεψη της δικαίωσε τον MEDASSET (Η Σύμβαση της Βέρνης (Συμβούλιο της Ευρώπης) δικαιώνει το MEDASSET! - MEDASSET, 2021).

Η πάροδος των ετών κατέστησε σαφές ότι η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η προστασία των ειδών αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις. Επιπλέον όμως έγινε φανερό ότι το πρόβλημα δεν δύναται να αντιμετωπιστεί ακολουθώντας αποκλειστικά νομοθετικά, πολιτικά ή τεχνολογικά μέτρα. Αντί αυτού, η κοινωνία θα πρέπει να διαμορφώσει νέο ήθος, νέες αξίες και στάσεις, προκειμένου οι πολίτες να αναπτύξουν περιβαλλοντική συνείδηση. Η ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης δύναται να διαμορφώσει μια περιβαλλοντικά υπεύθυνη και φιλική στάση προς το περιβάλλον η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει σε αυτόβουλη ανάληψη δράσης για την προστασία του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας. Ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος για να επιτευχθεί αυτό, είναι η εκπαίδευση (Saito, 2013; Kassas, 2002).

Η παραπάνω άποψη υιοθετήθηκε από πολλούς επιστήμονες παγκοσμίως, όχι μόνο για το πρόβλημα της βιοποικιλότητας άλλα και για όλα τα περιβαλλοντικά προβλήματα εν γένει. Έτσι, σε παγκόσμια κλίμακα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ξεκίνησε να αναπτύσσεται σταδιακά η περιβαλλοντική εκπαίδευση, η οποία έχει σαν σκοπό τη διαμόρφωση υπεύθυνων περιβαλλοντικά πολιτών (Καλαϊτζίδηε & Ουζούνης, 1999). Στην Ελλάδα, παρότι έγιναν αρκετές προσπάθειες από νωρίς για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, αυτή ουσιαστικά ξεκίνησε στης αρχές της δεκαετίας του 1990, όπου και θεσμοθετήθηκε με την ψήφιση του Νόμου 1892/31.7.90 (ΦΕΚ 101, τεύχος Α) (Μικρός περίπλους στην ιστορία της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, 2021). Η περιβαλλοντική εκπαίδευση εντάχθηκε στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με τη διεξαγωγή Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Επιπλέον, δημιουργήθηκαν τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, ως αρωγοί της προσπάθειας αυτής. Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν λειτούργησαν διάφορα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με θεματολογία που άπτεται σε θέματα φυσικών πόρων, την κλιματική αλλαγή, την αειφόρο ανάπτυξη, την ανακύκλωση, το φυσικό περιβάλλον, τη διατήρηση και την υποβάθμισή του και άλλα (Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ( Κ.Π.Ε.) Β΄ Κύκλος | Ίδρυμα Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης - ΙΝΕΔΙΒΙΜ, 2021).

Όπως ήταν αναμενόμενο, διάφορα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν με θέμα τις χελώνες καρέτα. Είναι άξιο μνείας το γεγονός ότι από το 1985, ο Σύλλογος για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας ΑΡΧΕΛΩΝ, έκανε μια πρώτη προσπάθεια να παρουσιάσει την κατάσταση της θαλάσσιας χελώνας στα σχολεία της Ζακύνθου (Kremezi-Margaritouli, 1992). Πριν καν δηλαδή θεσμοθετηθεί η περιβαλλοντική εκπαίδευση, ο σύλλογος αυτός προσπάθησε μέσω της εκπαίδευσης να δώσει λύσεις στο πρόβλημα. Τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής ήταν πολύ ελπιδοφόρα και η θετική τους ανταπόκριση ήταν εμφανής σε αρκετές περιπτώσεις. To 1986, με αφορμή το Ευρωπαϊκό έτος για το περιβάλλον, ο σύλλογος ξεκίνησε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για όλα τα σχολεία στην Ελλάδα. Ο κύριος στόχος αυτού του προγράμματος ήταν τα παιδιά να αναπτύξουν περιβαλλοντική συνείδηση χρησιμοποιώντας την περίπτωση της θαλάσσιας χελώνας ως ενδεικτικό παράδειγμα (Kremezi-Margaritouli, 1992). Μέχρι το 1992, το πρόβλημα παρουσιάστηκε σε περίπου 350 σχολεία και περισσότερα από 30.000 παιδιά παρακολούθησαν σχετικές παρουσιάσεις.

Το 2003 οι Δημόπουλος και Παντής, διεξήγαγαν μια μελέτη προκειμένου να αξιολογήσουν τη γνώση και τη στάση των μαθητών της 5^ης και της 6^ης δημοτικού σχετικά με τη διατήρηση της θαλάσσιας χελώνας στη Ζάκυνθο (Dimopoulos and Pantis, 2003). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι μαθητές πέτυχαν χαμηλές βαθμολογίες στις ερωτήσεις, που είχαν σαν σκοπό να αξιολογήσουν τις γνώσεις τους γύρω από το ζήτημα. Ωστόσο όμως πέτυχαν υψηλές βαθμολογίες σε ότι αφορούσε τη στάση τους τους γύρω από αυτό. Η γνώση, η κατανόηση και η ανησυχία, βρέθηκε να σχετίζεται σημαντικά με την τάξη στην οποία βρίσκονται οι μαθητές (5^η ή 6^η δημοτικού) ενώ επίσης βρέθηκε ότι υπήρχε μια σημαντική θετική συσχέτιση μεταξύ της γνώσης που κατείχαν οι μαθητές και των στάσεων που διατηρούσαν. Ωστόσο, όμως, δεν ήταν σαφές αν οι στάσεις των μαθητών οδηγούσαν σε αυξημένη γνώση ή αν οι αυξημένες γνώσεις οδηγούσαν σε καλύτερη στάση. Για αυτό, σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι κρίσιμο, το υλικό που χρησιμοποιείται στην περιβαλλοντική εκπαίδευση να παρέχει την ευκαιρία για συναισθηματική απόκριση και όχι απλώς γνώση. Η διεξαγωγή μιας τέτοιας μελέτης ήταν ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αφενός αποτύπωσε το επίπεδο γνώσεων και στάσεων των μαθητών της περιοχής και αξιολόγησε τις παρατηρήσιμες συμπεριφορές, μετά από αρκετά χρόνια διεξαγωγής διαφόρων προγραμμάτων εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης. Επιπλέον, τα αποτελέσματα είναι χρήσιμα στον σχεδιασμό προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για την προώθηση της διατήρησης της θαλάσσιας χελώνας και για το σχεδιασμό κατάλληλων εκπαιδευτικών παρεμβάσεων (Dimopoulos and Pantis, 2003).

To 2008 ο Δημόπουλος και οι συνεργάτες του, σχεδίασαν ένα πρότυπο εκπαιδευτικό υλικό με απώτερο σκοπό να διευρύνουν τις γνώσεις και να αναπτύξουν καλύτερη στάση οι μαθητές γύρω από το θέμα της καρέτα (Dimopoulos, Paraskevopoulos and Pantis, 2008). Το εκπαιδευτικό υλικό περιείχε 15 δραστηριότητες, μεταξύ των οποίων ήταν:

1. Παρουσίαση διαφανειών σχετικά με τις βασικές οικολογικές αρχές (περιβάλλον, βιοποικιλότητα, είδη που απειλούνται με εξαφάνιση κλπ.).
2. Παρατήρηση από παλιές φωτογραφίες του πως ήταν οι παραλίες πριν από 20–30 χρόνια και σύγκριση με της σημερινή τους εικόνα.
3. Παρουσίαση διαφανειών σχετικά με τη βασική βιολογία και την οικολογία της θαλάσσιας χελώνας και τις απειλές.
4. Ταξινόμηση φωτογραφιών από παρθένες και τουριστικές παραλίες με βάση τη προτίμηση των χελωνών.
5. Κατασκευή ζωγραφιών για το πως είναι οι παραλίες σήμερα και πως τις φαντάζονται σε 20 χρόνια.
6. Συγγραφή γράμματος από την οπτική μιας χελώνας που επέστρεψε μετά από πολλά χρόνια στην γενέθλια παραλία της και την οποία βρήκε ακατάλληλη για να κάνει φωλιά.

Στη μελέτη συμμετείχαν 332 μαθητές δημοτικού. Από την αξιολόγηση που ακολούθησε, προέκυψε ότι η διδασκαλία του εν λόγω εκπαιδευτικού υλικού επέφερε αύξηση των γνώσεων των μαθητών γύρω από το θέμα, της κατανόησης και του ενδιαφέροντος τους και τέλος, του κέντρου ελέγχου (η αντίληψη του ατόμου του κατά πόσο μπορεί η προσωπική ή ομαδική δράση να αλλάξει καταστάσεις). Αυτό θεωρείται επιτυχία, καθώς αυτές οι «μεταβλητές» θεωρούνται πρόδρομες συνιστώσες προκειμένου να διαμορφωθεί φιλοπεριβαλλοντική συμπεριφορά από τους μαθητές (Dimopoulos, Paraskevopoulos and Pantis, 2008). Με τον τρόπο αυτό,  διαμορφώθηκαν καλύτερες προϋποθέσεις υποστήριξης της προστασίας της θαλάσσιας χελώνας από τους μαθητές της Ζακύνθου.

Το 2018 η ερευνητική ομάδα του Καρρή, δημοσίευσε τα αποτελέσματα της σχετικά με την αξιολόγηση μαθητών της Ζακύνθου, όσον αφορά την περιβαλλοντική τους ευαισθητοποίηση, τις αντιλήψεις τους και τη στάση τους γύρω από το θέμα της θαλάσσιας χελώνας καρέτα (Martinis et al., 2018). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι μαθητές (και ιδιαίτερα οι μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης) δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για το φυσικό περιβάλλον της Ζακύνθου, τους βιοτόπους και τα προστατευόμενα είδη. Επίσης βρέθηκε ότι οι μαθητές οι οποίοι διαμένουν σε πόλεις και πεδιάδες ξεπερνούν τους μαθητές από ορεινές περιοχές ως προς τις γνώσεις τους για περιβαλλοντικά θέματα. Ωστόσο, οι μαθητές από τις ορεινές περιοχές έχουν πιο βαθιά γνώση περιβαλλοντικών θεμάτων και γνωρίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την οικολογική σημασία και το ρόλο του νησιού.

Ο MEDASSET μετά την καταγγελία της Ελλάδας για την ελλιπή προστασία των θαλάσσιων χελωνών, έχει αναλάβει ενεργό δράση για την ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των νέων. Στο πλαίσιο αυτό, μεταξύ άλλων διεκπεραιώνει τα εξής προγράμματα/δράσεις:

1. Συμμαχία για Συμβίωση ΙΙ
2. Προστασία των θαλάσσιων χελωνών στην Μεσόγειο
3. Κυπαρισσία: Προστασία μιας εξαιρετικά σημαντικής περιοχής ωοτοκίας
4. Νιρέττα η Καρέττα: Πρόγραμμα Δημιουργικής Εκμάθησης & Ευαισθητοποίησης για το Περιβάλλον
5. SEAlly©
6. Ρομπότ με Οικολογική Συνείδηση!
7. Υπόσχεσή μας: Καθαρές Θάλασσες!
8. Η Θάλασσα για Μένα
9. Κελυφοδρομίες
10. Αλιείς, θαλάσσιες χελώνες και καρχαρίες: Συμμαχία για Συμβίωση
11. Πλαστική Θάλασσα
12. Βγαίνω από το καβούκι μου, αναλαμβάνω δράση!
13. Ενημερώσου για να μην τα «θαλασσώνεις»
14. MEDSEALITTER
15. Team Turtle
16. Μεσόγειος Θάλασσα: Πηγή Ζωής
17. Μικρά Σκουπίδια

Είναι συνεπώς πολύτιμος αρωγός της προσπάθειας της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης των μαθητών γύρω από ζητήματα βιοποικιλότητας και της εξαφάνισης της χελώνας καρέτα. Η πολύχρονη δραστηριότητα του MEDASSET έχει θετικό αντίκτυπο στην όλη προσπάθεια περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και για αυτό συνεχίζονται οι δράσεις του συλλόγου (αποτελεσματα αναζητησης - MEDASSET, 2021).

Αυτό που προκύπτει από τα έως τώρα δεδομένα είναι ότι έχουν προκληθεί πολλές αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον έως τώρα από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Παρότι έχει συσσωρευτεί αρκετή γνώση γύρω από το ζήτημα εξαφάνισης της χελώνας καρέτα, είναι ιδιαίτερης σημασίας να υπάρχει έμπρακτη εφαρμογή προστατευτικών μέτρων αλλά και να υπάρχει αυτόβουλη δράση από τους πολίτες, οι οποίοι θα είναι ευαισθητοποιημένοι σε τέτοια θέματα. Η διεξαγωγή σχετικών δράσεων στην Ελλάδα ξεκίνησε από αρκετά παλιά και συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον έως και σήμερα. Πολλές δράσεις, προγράμματα, εκπαιδευτικό υλικό, κλπ. έχουν δημιουργηθεί και χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο αυτό, τα οποία είναι άρτια δομημένα, καθώς αποδεικνύονται αποτελεσματικά. Αν και έχει γίνει αρκετή προσπάθεια ως τώρα, η τοπική κοινωνία σε πολλές περιπτώσεις παραμένει επιφυλακτική και οι πολίτες αγνοούν ή δε λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τις συνέπειες των ενεργειών τους. Συνεπώς, χρειάζεται εντατικοποίηση της προσπάθειας και πιθανώς η ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ διαφόρων φορέων προκειμένου να επιτευχθεί ένα καλύτερο αποτέλεσμα.

Βιβλιογραφία

Anon 2021. Caretta caretta - Βικιπαίδεια. [online] Available at: <https://el.wikipedia.org/wiki/Caretta_caretta> [Accessed 14 May 2021].

Anon 2021. αποτελεσματααναζητησης - MEDASSET. [online] Available at: <https://www.medasset.org/el/project-search-results/?search=filtered&s_country=750&s_approach&s_theme&s_status#038;s_country=750&s_approach&s_theme&s_status> [Accessed 15 May 2021].

Anon 2021. Η Σύμβαση της Βέρνης (Συμβούλιο της Ευρώπης) δικαιώνει το MEDASSET! - MEDASSET. [online] Available at: <https://www.medasset.org/el/i-symvasi-tis-vernis-symvoylio-tis-eyropis-dikaionei-to-medasset/> [Accessed 14 May 2021].

Anon 2021. θαλάσσιο παρκο της Ζακύνθου. [online] Available at: <https://www.zanteisland.com/el/talassio-parko-zakynthos.php> [Accessed 14 May 2021].

Anon 2021. Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ( Κ.Π.Ε.) Β΄ Κύκλος | Ίδρυμα Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης - ΙΝΕΔΙΒΙΜ. [online] Available at: <https://www.inedivim.gr/προγράμματα-δράσεις/κέντρα-περιβαλλοντικής-εκπαίδευσης-κπε-β΄-κύκλος> [Accessed 2 May 2021].

Anon 2021. Μικρός περίπλους στην ιστορία της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. [online] Available at: <https://www.ekke.gr/projects/estia/Cooper/E.E.F.P.E.htm> [Accessed 1 May 2021].

Anon 2021. “Το Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων ζώων της Ελλάδας” - Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία • Ανοικτή Βιβλιοθήκη. [online] Available at: <https://www.openbook.gr/to-kokkino-vivlio-twn-apeiloumenwn-zwwn-tis-elladas/> [Accessed 14 May 2021].

Anon 2021. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας - Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, προστασία για τα πουλιά και το περιβάλλον. [online] Available at: <http://www.ornithologiki.gr/page_cn.php?tID=79741&aID=1881> [Accessed 14 May 2021].

Bellard, C., Bertelsmeier, C., Leadley, P., Thuiller, W. and Courchamp, F., 2012. Impacts of climate change on the future of biodiversity. Ecology Letters, .

Dimopoulos, D., Paraskevopoulos, S. and Pantis, J.D., 2008. The cognitive and attitudinal effects of a conservation educational module on elementary school students. Journal of Environmental Education, 39(3), pp.47–61.

Dimopoulos, D.I. and Pantis, J.D., 2003. Knowledge and attitudes regarding sea turtles in elementary students on zakynthos, greece. Journal of Environmental Education, [online] 34(3), pp.30–38. Available at: <https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00958960309603491> [Accessed 14 May 2021].

Halliday, F.W., Rohr, J.R. and Laine, A.L., 2020. Biodiversity loss underlies the dilution effect of biodiversity. Ecology Letters, 23(11), pp.1611–1622.

Kassas, M., 2002. Environmental education: Biodiversity. Environmentalist, 22(4), pp.345–351.

Kremezi-Margaritouli, A., 1992. Sea Turtles Stimulate Environmental Education in Greece. [online] Marine Turtle Newsletter, Available at: <http://www.archelon.gr/files/bibliography/[21]Kremezi-Marg92_EnvEducation.PDF> [Accessed 14 May 2021].

Martinis, A., Kabassi, K., Dimitriadou, C. and Karris, G., 2018. Pupils’ environmental awareness of natural protected areas: The case of Zakynthos Island. Applied Environmental Education and Communication, 17(2), pp.106–123.

Saito, C.H., 2013. Environmental education and biodiversity concern: Beyond the ecological literacy. American Journal of Agricultural and Biological Science, 8(1), 12-27.

Καλαϊτζίδης, Δ., Ουζούνης, Κ., 1999. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη. Σπανίδης.

 H Βασιλική Αγγέλη, είναι Εκπαιδευτικός του Πρότυπου ΓΕΛ  Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, με ειδικότητες Φυσικής και Πληροφορικής.