Περιβαλλοντικά προβλήματα της λίμνης Παμβώτιδας

Περίληψη

Η λίμνη Παμβώτιδα αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο αναφοράς για την πόλη των Ιωαννίνων και το γύρω λεκανοπέδιο. Η λίμνη έχει ιστορία εκατομμυρίων ετών αλλά μόλις τα τελευταία 60 χρόνια οι ανθρώπινες παρεμβάσεις απειλούν το περιβάλλον γύρω από αυτή αλλά και τη ζωή μέσα στην ίδια τη λίμνη. Στην παρούσα εργασία δίνονται κάποιες πληροφορίες για δύο από τα σημαντικά προβλήματα που ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει στο περιβάλλον της: τον ευτροφισμό και τη βιοσυσσώρευση. Η λύση των προβλημάτων είναι περίπλοκη και έξω από τους σκοπούς της εργασίας. Η ευαισθητοποίηση όλων όμως ίσως βοηθήσει στην εύρεση λύσεων που θα επαναφέρουν τη βιολογία της στην επιθυμητή για όλους κατάσταση.

Εισαγωγή

Η λίμνη Παμβώτιδα έχει συμπληρώσει τα πέντε εκατομμύρια έτη ζωής και είναι η δεύτερη αρχαιότερη λίμνη στην Ευρώπη. Αποτελεί στολίδι των Ιωαννίνων καθώς και πνεύμονα ζωής για την οικονομία και την ανάπτυξη της πόλης. Ωστόσο, τα πολλά τελευταία χρόνια η εικόνα της λίμνης εκδηλώνει εμφανή σημάδια ευτροφισμού και αλλοίωσης του υδάτινου αυτού οικοσυστήματος. Η απαρχή της εμφάνισης του προβλήματος χρονολογείται στην δεκαετία του 1950 όταν αποξηράνθηκε η λίμνη της Λαψίστας (ΦΔΛΠ, 2020) η οποία αποτελούσε φυσική συνέχεια της λίμνης Παμβώτιδας. Καθοριστικό επίσης υπήρξε  το έτος 1974, όταν άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα αναχώματα, και όπου άρχισαν να αποκόπτονται οι εισερχόμενες φυσικές πηγές νερού στη λίμνη. Πριν την κατασκευή των αναχωμάτων (αναχώματα Αμφιθέας και Ανατολής-Κατσικάς), έφταναν στην λίμνη Παμβώτιδα νερά από το όρος Μιτσικέλι, γεγονός που βοηθούσε την διαδικασία του φυσικού καθαρισμού της λίμνης. Δυστυχώς το πρόβλημα οξύνθηκε περισσότερο με το πέρασμα των χρόνων καθώς τη λίμνη Παμβώτιδα άρχισαν να μολύνουν τα κτηνοτροφικά απόβλητα (από μεγάλα χοιροστάσια, μεγάλες μονάδες πτηνοτροφείων και βιομηχανίες γαλακτοκομικών προϊόντων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή), τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα, που χρησιμοποιούνται σε όλες τις καλλιεργήσιμες περιοχές γύρω από τη λίμνη καθώς και τα αστικά υγρά απόβλητα της πόλης των Ιωαννίνων και των γύρω κοινοτήτων και οικισμών. Σημειώνεται ότι μέχρι το 1992 (ΤΕΕ Ηπείρου, 2013) , όπου και ξεκίνησε η απομάκρυνση και επεξεργασία των λυμάτων της πόλης, στη λίμνη Παμβώτιδα κατέληγαν όλα τα υγρά αστικά λύματα. Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα το ποσοστό τουλάχιστον 10% των λυμάτων που καταλήγουν παράνομα στην λίμνη καθώς και η επιβάρυνσή της από την υπερχείλιση του δικτύου όταν βρέχει. Όλοι οι παραπάνω επιβαρυντικοί ρύποι σε συνδυασμό με την αποκοπή της λειτουργίας του φυσικού αυτοκαθαρισμού της λίμνης οδήγησαν στην σταδιακή επιβάρυνση του οικοσυστήματος αυτού καθώς και στην ευτροφική εικόνα που παρουσιάζει η λίμνη Παμβώτιδα τα τελευταία χρόνια (Εικόνες 1, 2). Τα τελευταία είκοσι και πλέον χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες μείωσης των προαναφερθέντων αρνητικών παραγόντων. Με την δημιουργία τριτοβάθμιου βιολογικού καθαρισμού στην πόλη των Ιωαννίνων υπήρξε βελτίωση του νερού της λίμνης. Επίσης και το έργο αλλαγής του τρόπου άρδευσης του λεκανοπεδίου μέσω του οποίου εξοικονομείται νερό και κατά συνέπεια συμπαρασύρονται λιγότερα λιπάσματα και φυτοφάρμακα στα νερά της λίμνης. Επιπρόσθετα έγινε μία προσπάθεια λύσης του προβλήματος του ευτροφισμού με την εισαγωγή στην λίμνη ξενικών βιολογικών ειδών. Η κίνηση αυτή στόχευε στην εισαγωγή συγκεκριμένων ειδών ψαριών που θα περιόριζαν την υπέρμετρη αύξηση της βλάστησης με την κατανάλωσή τους ως φυτοφάγα. Τέλος, προτάθηκαν μέτρα περιορισμού στις επεκτατικές τάσεις της πόλης σε περιοχές γύρω από την λίμνη (εκπόνηση Ρυθμιστικού Σχεδίου για την πόλη των Ιωαννίνων) χωρίς όμως την αναμενόμενη απόκριση δυστυχώς.

Ευτροφισμός και Βιοσυσσώρευση

Ο  ευτροφισμός είναι το φαινόμενο κατά το οποίο αυξάνεται ανεξέλεγκτα η συγκέντρωση των θρεπτικών στοιχείων (ενώσεις N,P,K, κ.α.) στο νερό. Τα θρεπτικά αυτά στοιχεία, όταν αποδομηθούν, παράγουν συστατικά κύριοι καταναλωτές των οποίων είναι το φυτοπλαγκτόν  και τα υδρόβια φυτά, τα οποία καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες οξυγόνου Άμεση συνέπεια είναι η μείωση της συγκέντρωσης του διαλυμένου  οξυγόνου στο νερό και κατ΄επέκταση και η αλλοίωση της βιοποικιλότητας του υδάτινου αυτού περιβάλλοντος (Βικιπαίδεια). Με αυτό τον τρόπο οδηγούμαστε σε ανοξικές συνθήκες οι οποίες είναι πολύ επικίνδυνες. Αρκετές μελέτες πραγματοποιήθηκαν από τη δεκαετία του 1990 στην λίμνη Παμβώτιδα (Κουσουρής, 2013, Παπιγγιώτη, 2013 και Μαρτάκης, 2018). Οι μετρήσεις της συγκέντρωσης της ποσότητας του διαλυμένου οξυγόνου που υπήρχε για κάποιες χρονιές φαίνονται συγκεντρωμένες στο Γράφημα 1 που παρατίθεται στη συνέχεια.

 

Στο γράφημα 1 παρατηρείται μία μείωση του μέσου όρου της ποσότητας σε μιλιγραμμάρια  του διαλυμένου οξυγόνου που περιέχεται σε κάθε μονάδα λίτρου του νερού της λίμνης Παμβώτιδας από το 1983 έως το 1988 ενώ από το 1988 έως το 1999 παρατηρείται μία αύξηση αυτής της τιμής. Σε αυτό συμβάλλει ο βιολογικός καθαρισμός των αστικών λυμάτων της περιοχής πριν την εκροή τους στα νερά της λίμνης. Παρόλο που η τιμή του μέσου όρου βρίσκεται πάνω από το κατώτατο όριο που προβλέπεται από τις κατευθυντήριες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα έτη του γραφήματος τα πράγματα δεν είναι τόσο ευοίωνα (Περιφέρεια Ηπείρου, 2013).  Ο πρώτος λόγος είναι ότι οι τιμές των μέσων όρων που προκύπτουν δεν είναι ικανοποιητικά υψηλές αλλά αντιθέτως φλερτάρουν επικίνδυνα με το κατώτατο όριο. Επιπλέον, για το έτος 1986-1987 η ελάχιστη τιμή που μετρήθηκε για την ποσότητα του διαλυμένου οξυγόνου ήταν μόλις 1,1 mg/l, τιμή ιδιαιτέρως χαμηλή και απειλητική προς τη ζωή των περισσοτέρων έμβιων οργανισμών της λίμνης, και η αρκετά υψηλότερη μέτρηση της μέγιστης παρατηρούμενης τιμής αυξάνει τον μέσο όρο σε ανεκτά επίπεδα. Αυτό το γεγονός όμως δεν αναιρεί την ύπαρξη μιας περιόδου ανοξικών συνθηκών με όλες τις επακόλουθες συνέπειές τους. Αν και είναι η χρονιά με την μικρότερη ελάχιστη τιμή από τις παρατηρούμενες, ωστόσο, και οι ελάχιστες τιμές των ετών 1987-1988 είναι κάτω από το ελάχιστο επιτρεπτό όριο (2,6 mg/l). Ακόμα και τη χρονική περίοδο 1998-1999 (όπου έχει πραγματοποιηθεί η απομάκρυνση των αστικών λυμάτων) παρουσιάζονται συνθήκες ανοξίας στην λίμνη με ελάχιστη τιμή 2,1mg/l, ενώ έχει αυξηθεί σημαντικά η μέγιστη τιμή η οποία ανέρχεται στα 12,5mg/l. Αυτό μάλλον αποτελεί ένδειξη ότι η συσσώρευση των ρύπων επί πολλά χρόνια έχει ανακυκλωτική δράση (ΦΔΛΠ, 2010) ή ότι συνεχίζεται η επιβάρυνση της λίμνης με ρυπογόνους παράγοντες από τις υπόλοιπες προαναφερθέντες ανθρώπινες δραστηριότητες. Σε μεταγενέστερα έτη , και ανατρέχοντας στον τοπικό αλλά και πανελλαδικό τύπο, καθώς επίσης και σε στοιχεία του Φορέα Διαχείρισης λίμνης Παμβώτιδας ανακαλύπτουμε ότι το καλοκαίρι της χρονιάς 2014 έχουν βρεθεί πολλοί νεκροί γόνοι ψαριών να επιπλέουν στην επιφάνεια της λίμνης, γεγονός που επιβεβαιώνει την ιδιαιτέρως επιβαρυμένη οικολογική κατάσταση της λίμνης. Ωστόσο οι τιμές των ετών 2013 και 2018 αποτυπώνουν ξεκάθαρα την βελτίωση της εικόνας του μέσου όρου του οξυγόνου στη λίμνη.

Από την άλλη πλευρά μελέτες (Κουσουρής 2013), αλλά και η εξελικτική πορεία της εικόνας της λίμνης, αποδεικνύουν ότι τελικά η εισαγωγή στην λίμνη ξενικών βιολογικών ειδών κάθε άλλο παρά καταλυτικά λειτούργησε στην αναστολή του ευτροφισμού της λίμνης. Σε αντίθεση με τα αναμενόμενα αποτελέσματα η εισαγωγή ψαριών επιβάρυνε με επιπρόσθετα θρεπτικά στοιχεία την λίμνη εξαιτίας των περιττωμάτων αυτών. Υπάρχουν ωστόσο και άλλοι λόγοι που μπορεί η εισαγωγή ξενικών ειδών να αποβεί καταστροφική. Έτσι, για παράδειγμα, πολλά από τα πλαγκτοφάγα και βενθοφάγα είδη κυπρινοειδών βοηθάνε στο να ανατροφοδοτηθεί η ήδη υπάρχουσα ποσότητα φωσφόρου γεγονός στο οποίο μπορεί  να οφείλεται η τρομακτική μείωση των μακρόφυτων της λίμνης (χαρόφυτων) (LIFE, 2004). Η ύπαρξη χαροφύτων συνεπάγεται και υγεία της λίμνης ενώ αντιθέτως η ύπαρξη ρύπανσης συνεπάγεται μείωση των χαρόφυτων και ταυτόχρονη αύξηση των νηματώδων φυκιών με άμεση συνέπεια την σκίαση του νερού άρα και περιορισμό της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας (ήτοι περαιτέρω περιορισμό παραγωγής οξυγόνου). Επίσης, με την αλόγιστη εισαγωγή ψαριών, και επειδή κάποια από αυτά είναι παμφάγα, εκτός από το πλαγκτόν που επιδιώκεται να περιοριστεί, μειώνουν σημαντικά (ή και ακόμα εξαφανίζουν) άλλα είδη ψαριών που προϋπήρχαν στο νερό. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να επηρεάζεται ο πληθυσμός του ζωοπλαγκτού και κατά συνέπεια έχει αρνητική επίδραση στην ρύθμιση της φυσιολογικής ανάπτυξης του φυτοπλαγκτού. Να σημειωθεί σε αυτό το σημείο ότι το πείραμα που προσπάθησε να υλοποιηθεί με την εισαγωγή κυπρίνων στην λίμνη Παμβώτιδα δεν είχε αποδοχή από τους αλιείς κατοίκους του νησιού, οι οποίοι δεν τήρησαν τις υποδείξεις των ειδικών να μην αλιευτούν οι συγκεκριμένοι κυπρίνοι για μια πενταετία, με αποτέλεσμα να επιβαρυνθεί η λίμνη από τα περιττώματα αυτών πριν προλάβουν να περιορίζουν τον όγκο καλαμιών και άλλων υδρόφυτων που επιδιώκονταν.

 

Τέλος υπάρχει και το φαινόμενο της Βιοσυσσώρευσης κατά το οποίο αυξάνεται σημαντικά η συγκέντρωση των μη μεταβολιζόμενων χημικών ουσιών (βαρέα μέταλλα) στους ιστούς των οργανισμών όσο ανεβαίνουμε στην τροφική αλυσίδα(Βικιπαίδεια). Τα βαρέα μέταλλα κατατάσσονται σε τέσσερεις κατηγορίες: α) Απαραίτητα για την ανάπτυξη του οργανισμού(Fe,Zn,Se) β) Σημαντικά για τον ανθρώπινο μεταβολισμό (Cu,Mn,Cr,Co) γ). Μέταλλα που δεν γνωρίζουμε με απόλυτη επιστημονική θέση εάν είναι ωφέλιμα ή καταστροφικά(Li,Ni,Si,Sn) και δ) Τοξικά μέταλλα των οποίων μικρές συγκεντρώσεις προκαλούν παθολογικές αλλαγές(Al,Cd,Hg,Pb,As) (Δογκάκη, 2007). Τα βαρέα μέταλλα δεν βιοαποδομούνται κατά την διάρκεια του κύκλου τους στο περιβάλλον αλλά μετασχηματίζονται, κατά συνέπεια δρουν συσσωρευτικά στους οργανισμούς. Μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε ψάρια της λίμνης Παμβώτιδας υπέδειξαν υψηλές συγκεντρώσεις ορισμένων βαρέων μετάλλων, οι οποίες παρατηρήθηκαν τόσο στον μυϊκό ιστό όσο και στα βράγχια και το συκώτι των ψαριών (Κουσουρής, 2013).  Ωστόσο οι τιμές των μετρήσεων ποικίλαν ανάλογα με την εποχή του έτους που υλοποιούνταν, γεγονός που μπορεί να οφείλεται στις διαφορετικές συγκεντρώσεις των βαρέων μετάλλων στο νερό  ανάλογα με την εποχή (ΦΔΛΠ, 2010). Η επισήμανση αυτή δεν προκαλεί έκπληξη αν σκεφτεί κανείς  ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες που ήδη αναφέρθηκαν στο κείμενο έχουν οδηγήσει την λίμνη Παμβώτιδα σε υψηλά επίπεδα συγκέντρωσης βαρέων μετάλλων. Από την άλλη πλευρά επισημαίνεται ότι, παρά το γεγονός ότι η λίμνη Παμβώτιδα είναι επιβαρυμένη, δεν παραβιάζονται οι μέγιστες επιτρεπόμενες συγκεντρώσεις και η λίμνη κατατάσσεται στην κατηγορία Α1 (Οδηγία  75/440/ΕΕ)(Κουσουρής, 2013 και Περιφέρεια Ηπείρου, 2013). Ίσως όμως οι μετρήσιμες τιμές των συγκεντρώσεων των ιζημάτων σε βαρέα μέταλλα να είναι ικανοποιητικές επειδή ένα αρκετά υπολογίσιμο μέρος αυτών έχει ήδη εισέλθει στα ανώτερα στρώματα της τροφικής αλυσίδας των οργανισμών της λίμνης τα οποία δεν ελέγχονται για την κατάταξή της σε κάποια κατηγορία. Και αν αυτό είναι αληθές, πράγμα που αποδεικνύουν κάποιες μελέτες, όπως προαναφέρθηκε, τότε είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνο και για τον άνθρωπο που είναι ο τελικός αποδέκτης στην τροφική αλυσίδα.

Οι φωτογραφίες πάρθηκαν από τη συλλογή φωτογραφιών (photo Gallery) της ιστοσελίδας του Φορέα Διαχείρισης της Λίμνης Παμβώτιδας.

Ευχαριστίες

Οι συγγραφείς ευχαριστούν θερμά τον Δρ. Κ. Γιαννίρη για την πολύτιμη συμβολή του στην ολοκλήρωση του άρθρου αυτού. Η εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος «Περιβαλλοντικά Ζητήματα και Διδακτικές Μέθοδοι» του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διδακτική & Τεχνολογίες Μάθησης των Φυσικών Επιστημών» του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Βιλιογραφία

Δογκάκη Α. (2007), «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις στη διατροφική αλυσίδα στην Ελλάδα», Πτυχιακή εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

Κουσουρής  Θ. (2013), «Οι Λίμνες στην Ελλάδα» τεύχος 2, Αθήνα 2013
https://www.ekke.gr/projects/estia/Cooper/limnes/2_book.pdf

Μαρτάκης Ι. (2018), «Ποιοτικός έλεγχος της λίμνης Παμβώτιδας και συγκριτική ανάλυση με τη λίμνη της Καστοριάς», Διπλωματική Εργασία, ΑΠΘ.

Μπρομπονά Μ. (2010), «Μελέτη περιβαλλοντικών παραμέτρων της λίμνης Παμβώτιδας – Ιωάννινα»,  Μεταπτυχιακή  Διατριβή, Παν.Πατρών.

Παπιγγιώτη Ε. (2013), «Παρακολούθηση της Οικολογικής Κατάστασης της λίμνης Παμβώτιδας (ΙΩΑΝΝΙΝΑ) με χρήση χημικών και βιολογικών παραμέτρων εκτίμησης της υδατικής ρύπανσης.», Διπλωματική Εργασία, Παν. Πατρών

Περιφέρεια Ηπείρου (2013), «Μελέτη Αποκατάστασης Οικοσυστήματος Λίμνης Παμβώτιδας», http://www.peproe.gr/images/library/meletes/apokatastasi_limnis_Pamvotidas.pdf

ΤΕΕ ΗΠΕΙΡΟΥ (2013), Παμβώτιδα και ανθρωπογενείς επεμβάσεις ΤΕΕ-Τμήμα Ηπείρου Ημερίδα: Διαχειριστικές Προτάσεις για την Παμβώτιδα Ιωάννινα, Ιούνιος 2013
https://docplayer.gr/2937976-Pamvotida-kai-anthropogeneis-epemvaseis-tee-tmima-ipeiroy-imerida-diaheiristikes-protaseis-gia-tin-pamvotida.html

ΦΔΛΠ (2010), Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, Πρόγραμμα Παρακολούθησης Υδάτων Λίμνης Παμβώτιδας  http://www.lakepamvotis.gr/img/monitoring/Monitoring_Nitas_P.pdf

ΦΔΛΠ (2020),   Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, Άρθρα, αναφορές, δράσεις και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. https://www.lakepamvotis.eu/

LIFE (2004), Αναβίωση Υγροτόπων-Αειφόρος Διαχείριση Υγροτόπων και Ρηχών Λιμνών, ΕΕ Πρόγραμμα LIFE, εκδ. Global Nature Fund (GNF),  Germany 2004. https://ec.europa.eu/environment/life/project/Projects/index.cfm?fuseaction=home.showFile&rep=file&fil=LIVING_LAKES_manual_EL.pdf

Βιοσυσσώρευση. (2021, 28 Απριλίου) Στη Βικιπαίδεια . https://el.wikipedia.org/wiki/βιοσυσσώρευση

Ευτροφισμός. (2021, 28 Απριλίου) Στη Βικιπαίδεια . https://el.wikipedia.org/wiki/ευτροφισμός

Η Χρυσούλα  Στράτηείναι Φυσικός, Μεταπτυχιακή. Φοιτήτρια ΠΤΔΕ στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, email : stratixrysa@gmail.com

Ο Σπυρίδων Πανταζής είναι Εκπαιδευτικός Π.Ε. 70, MSc

Ο Στυλιανός Ψάλτης είναι Μαθηματικός, Μεταπτυχιακός Φοιτητής ΠΤΔΕ στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων