“Η Αρχή της Ευθύνης” (Αναζητώντας μια ηθική για τον τεχνολογικό πολιτισμό) του Χάνς Γιώνας, Εκδόσεις: ΑΡΜΟΣ, Αθήνα 2018

Ένα σημαντικό βιβλίο του Γερμανού φιλόσοφου Χάνς Γιώνας, εβραϊκής καταγωγής, που έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Αμερική. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2018, ενώ είχε εκδοθεί στις ΗΠΑ το 1979.

Ο Γιώνας στο βιβλίο του αυτό, αναζητεί μια νέα ηθική, ικανή να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός τεχνολογικού πολιτισμού απειλούμενου από τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής.

Ο εκπολιτισμός του ανθρώπου στηρίχτηκε κατ εξοχήν, στον διαχωρισμό και στην κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στην φύση, αναγκάζοντας τις συνθήκες ζωής να υποκύπτουν στη θέληση και στις ανάγκες του.

Όλες οι προηγούμενες ηθικές, δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της ανθρώπινης διάδρασης, ώστε κάθε κατά παράδοση ηθική, να είναι ανθρωποκεντρική.

Το καινούργιο που έχει τώρα να πάρει υπόψη της μια ηθική θεωρία, είναι η φύση, σαν αντικείμενο της ανθρώπινης ευθύνης.

Τι είδους  υποχρέωση είναι εδώ;

Αυτό που κάνει τη διατήρηση της φύσης ηθικό αίτημα, είναι ότι η ίδια η μοίρα του ανθρώπου εξαρτάται από την κατάσταση της (το αποδεικνύουν άλλωστε τα σύγχρονα προβλήματα: των ακραίων καιρικών φαινομένων, της πανδημίας κ.α.).

Βασικές αρχές της ηθικής θα χρειαστούν γερή αναθεώρηση.

Η ηθική της ευθύνης δε θα διαμορφώνεται από το παρόν πλαίσιο της  πράξης, αλλά από ένα απροσδιόριστο μέλλον. Δηλ. ο ορίζοντας της ευθύνης δε θα αφορά μόνο το παρόν της πράξης, αλλά και το απροσδιόριστο μέλλον.

- Θυσία του μέλλοντος υπέρ του παρόντος;  ή θυσία του παρόντος υπέρ του μέλλοντος;

Το ερώτημα μπορεί να αφορά την ιδιωτική συμπεριφορά, αλλά απευθύνεται περισσότερο στη δημόσια πολιτική.

Η προνοητικότητα της πολιτικής  πρέπει να  έχει την ευθύνη μιας πολιτικής πράξης που θα δικαιώνεται ή όχι και σε ένα μέλλον που ελπίζουμε…

Ανοίγεται ένα διαγενεακό  βάραθρο απειλητικό, ανάμεσα στο  τώρα και το μετά, ανάμεσα  στο σκοπό και  τα μέσα,  στην πράξη και τον στόχο.

Και για να ολοκληρώσουμε τις σκέψεις μας για τη θεωρία της ευθύνης – όπως λέει ο Γιώνας - πρέπει να γυρίσουμε στο άχρονο αρχέτυπο κάθε ευθύνης, τη γονεϊκή ευθύνη για το παιδί.

Στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του καταπιάνεται με την πολιτική της ουτοπίας (την ιδέα της προόδου), τόσο στον μαρξισμό όσο και στον καπιταλισμό, προσδιορίζοντας ότι η πρόοδος συνολικά ταυτίστηκε με την τεχνολογική ανάπτυξη. Η επιτάχυνση όμως των τεχνολογικών αλλαγών, από εργαλεία αρχίζουν να αυτονομούνται και να διαμορφώνουν ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο πια ζούμε.

Στη φιλοσοφία του 20^ου  αιώνα δεν είναι λίγοι οι στοχαστές που ασχολήθηκαν με την επέλαση της τεχνοεπιστήμης  και τη συνακόλουθη διασάλευση των ορίων και των όρων της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η αρχή της ευθύνης αξιώνει ότι «δεν πρέπει ποτέ οι επικίνδυνες πράξεις μας να διακυβεύουν σύνολη την ύπαρξη ή τη φύση του ανθρώπου», καθώς «η πρώτη εντολή που αφορά τον άνθρωπο, είναι να υπάρχει ανθρωπότητα».

Είναι μια αρχή που βασίζεται λιγότερο στην ελπίδα και ίσως περισσότερο στον φόβο, που όμως πρέπει να υπάρχει για να μας προστατεύει κι όχι για να μας καθηλώνει, όπως γράφει ο Γιώνας. «Η προφητεία της καταστροφής» γίνεται για να την αποτρέψει, το να μη δικαιώνεται ίσως είναι το βραβείο της.  

Το βιβλίο του Γιώνας «Η Αρχή της ευθύνης» γίνεται ολοένα και πιο επίκαιρο, γι αυτό συνεχίζει να επανεκδίδεται σε ολόκληρο τον κόσμο.