Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία

Περίληψη

Ένα από τα περιβαλλοντικά προβλήματα που τα τελευταία χρόνια αποκτά ανησυχητικά μεγάλες διαστάσεις είναι οι επιπτώσεις από την παγκόσμια κλιματική αλλαγή (ΠΚΑ).
Tα ακραία καιρικά φαινόμενα, η αύξηση των βροχοπτώσεων στην εύκρατη ζώνη και η ξηρασία στις τροπικές περιοχές, είναι οι περισσότερο συζητημένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Η παρατηρούμενη όμως κλιματική αλλαγή, έχει επιπτώσεις και στη υγεία μας. Εμφάνιση ποικίλων ασθενειών σχετίζονται με αυτήν. Στις ασθένειες αυτές περιλαμβάνονται οι καρδιαγγειακές παθήσεις, οι ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, οι μεταδιδόμενες ασθένειες, ο υποσιτισμός, οι τραυματισμοί αλλά και ψυχικές ασθένειες.
Οι ασθένειες εξαιτίας της αλλαγής κλίματος αφορούν τους πάντες. Όλοι ζούμε μέσα στο περιβάλλον και άρα επηρεαζόμαστε, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο από τις αλλαγές του. Ωστόσο, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής πρωτίστως επηρεάζουν τα παιδιά. Αυτό συμβαίνει γιατί τα παιδιά εξαιτίας κυρίως της φυσιολογίας τους αλλά και της αυξημένης περιβαλλοντικής τους έκθεσης είναι πιο ευάλωτα στις ασθένειες που σχετίζονται με το περιβάλλον.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία βρίσκονται στη «σκοτεινή» πλευρά των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο περιβάλλον, παρά το ότι αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά αποτελέσματα αυτής της αλλαγής.

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζουμε τις επιπτώσεις της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής στην υγεία και ιδιαίτερα στην υγεία των παιδιών, με σκοπό την ευαισθητοποίηση όσων εμπλέκονται με τα ζητήματα του περιβάλλοντος. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση όμως, που αφορά την ευαισθητοποίηση των παιδιών στα ζητήματα του περιβάλλοντος και στηρίζεται  περισσότερο στις βασικές παιδαγωγικές αρχές του σχεδιασμού θετικών εμπειριών  και της δημιουργίας ατμόσφαιρας ασφάλειας κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, πως θα μπορούσε να διαχειριστεί τα θέματα των καταστροφικών  επιλογών στην πολιτική του περιβάλλοντος; Αποτελεί σίγουρα αυτό, ένα παιδαγωγικό ερώτημα για την εποχή μας.

Μιλώντας για την παγκόσμια αλλαγή του κλίματος πρέπει αρχικά να οριστούν οι όροι “κλίμα” και “καιρός”.

Ως καιρός ορίζεται το σύνολο των μετεωρολογικών φαινομένων (ηλιοφάνεια, βροχή , άνεμος) σε μια μικρή χρονική περίοδο η οποίο μπορεί να ποικίλλει από ημέρα σε ημέρα αλλά και από ώρα σε ώρα. Αντίθετα ως κλίμα νοείται ο μέσος όρος των παρατηρούμενων φαινομένων για μια μεγάλη χρονική περίοδο (WHO, teachers guide, 2008).

Ως κλίμα ορίζεται η σύνθεση του καιρού σε μια περιοχή όπως αυτή περιγράφεται από στατιστικά δεδομένα τα οποία περιγράφουν τις μεταβολές του καιρού για μεγάλα χρονικά διαστήματα , περίπου τριάντα ετών  (Δ. Μελάς, 2000).

Τα κύρια στοιχεία που χρησιμοποιούνται για να οριστεί το κλίμα είναι η θερμοκρασία, η υγρασία, η ατμοσφαιρική πίεση, η κίνηση του αέρα (άνεμος), η νέφωση, η ορατότητα, οι κατακρημνίσεις. 

Το  κλίμα στον πλανήτη Γη ποτέ δεν ήταν σταθερό. Περιοδικά άλλαζε και η Γη πέρασε τόσο θερμές όσο και ψυχρές περιόδους.  Τα τελευταία χρόνια όμως παρατηρείται απότομη αλλαγή του κλίματος, η οποία οφείλεται στην ανθρώπινη παρέμβαση (WHO, teachers guide, 2008).

Από το 1850, που άρχισε να καταμετράται η θερμοκρασία, έχει παρατηρηθεί αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης περίπου  0,5^ο C. Αυτή η παρατηρούμενη αύξηση της θερμοκρασίας τα τελευταία 30 χρόνια οφείλεται κυρίως στην ανθρώπινη δραστηριότητα και στην εκτεταμένη καύση των ορυκτών καυσίμων από την βιομηχανική επανάσταση και έπειτα (Δ. Μελάς, 2000).

Η κλιματική αλλαγή βέβαια δεν ταυτίζεται με την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης, σχετίζεται όμως πολύ με αυτή. Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη μας οδηγεί σε σωρεία μετεωρολογικών φαινομένων τα οποία, αφού παρατηρηθούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, συνιστούν την παγκόσμια αλλαγή κλίματος (WHO, teachers guide, 2008).

Η κλιματική αλλαγή έχει επιπτώσεις λιγότερο ή περισσότερο σε όλους τους ζώντες οργανισμούς  και τα οικοσυστήματα. Συγκεκριμένα, συνεπάγεται την κατάρρευση των οικοσυστημάτων, την εξαφάνιση πολλών ειδών και την μείωση της βιοποικιλότητας. Ο δε άνθρωπος επηρεάζεται άμεσα, αφού επηρεάζεται η υγεία του. Φαίνεται ότι, άνθρωποι που ζουν σε συγκεκριμένες περιοχές είναι πιο ευάλωτοι  σε ασθένειες, που οφείλονται στην ΠΚΑ από άλλους. Οι πιο ευάλωτοι πληθυσμοί βρίσκονται στα παράλια του Ειρηνικού και Ινδικού Ωκεανού που εκτίθενται στα ακραία καιρικά φαινόμενα του Ελ Νίνιο καθώς και στις περιοχές της Αφρικής κάτω από την Σαχάρα, κοντά στους τροπικούς, όπου η παρατηρούμενη αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να οδηγήσει σε ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων (Patz, 2005).  Η ανθρώπινη υγεία επηρεάζεται από την κλιματική αλλαγή με ποικίλους τρόπους. Οι μηχανισμοί είναι περίπλοκοι και θα αναλυθούν στη συνέχεια (WHO, teachers guide, 2008).

Τρόποι έκθεσης στην Κλιματική Αλλαγή

Η κλιματική αλλαγή εκ πρώτης ακούγεται ως κάτι εντελώς έξω από την καθημερινότητα. Η έκθεση σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες εξαιτίας της παγκόσμιας αλλαγής κλίματος είναι όμως πλέον πολύ συχνή. Καιρικές καταστροφές, έκθεση σε ακραία καιρικά φαινόμενα όπως  τυφώνες και καταρρακτώδεις καταιγίδες,  πλημμύρες, ξηρασία, μεγάλες τεχνολογικές καταστροφές είναι πλέον κομμάτι της καθημερινής  ζωής.

Όλοι ανεξαιρέτως εκτιθέμεθα στην κλιματική αλλαγή μέσα από την καθημερινή μας δραστηριότητα ακόμα και αν δεν το συνειδητοποιούμε. Στην πραγματικότητα  είναι ένα συνεχές και καθημερινό βίωμα όλων μας. Πιο πολύ από όλους όμως εκτίθενται τα παιδιά και ιδιαίτερα αυτά που για οποιοδήποτε λόγο (φτώχια) ,είναι σε κοινωνικό αποκλεισμό (Balk S.J. The clinical environmental history: Experience of the USA).

Η έκθεση   ξεκινά από την πρώτη στιγμή της γέννησής μας και ειδικότερα από τον χώρο στον οποίο ζούμε. Η ηλικία του κτιρίου,  τα υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένο (ξύλο, τούβλο, χαρτόνι, λάσπη) καθορίζουν την ποιότητα του αέρα, τους ρύπους και τα αιωρούμενα σωματίδια που εισπνέονται. Οι ρύποι ανθρώπινης δημιουργίας σχετίζονται με την ΠΚΑ. Πολλοί  από αυτούς και η χρόνια χρήση τους οδηγεί στην αλλαγή του κλίματος. Συγκεκριμένα η αλλαγή του κλίματος φαίνεται να επηρεάζει την διαθεσιμότητα αλλά και την   βιοδραστικότητα τους. Εκτός όμως από το να αλλάζουν το κλίμα οι ρύποι προκαλούν και ανθρώπινες ασθένειες. (Pronzuk J, Paediatric environmental history taking in developing countries)  Εν κατακλείδι,  η βλαπτικότητά των ρύπων είναι άμεση συνέπεια της διαθεσιμότητάς τους κάτι που σχετίζεται τόσο με  την απελευθέρωση τους όσο και με το κλίμα. Η κλιματική αλλαγή άρα επηρεάζει την βλαπτικότητα ενός ρύπου (Noyes PD, 2009)

Σύμφωνα με τη Unicef 2,1 εκατομμύρια παιδιά πεθαίνουν παγκοσμίως εξαιτίας της έκθεσης σε ακραία ρύπανση εσωτερικού χώρου.

Από το σύνολο του πληθυσμού, τα παιδιά είναι πιο ευαίσθητα στην αέρια ρύπανση αφενός εξαιτίας του ευαίσθητου μεταβολισμού τους και αφετέρου εξαιτίας των γρήγορων αναπνοών τους.

Παθήσεις σχετιζόμενες με την αύξηση της θερμοκρασίας

Όταν ακούμε για παγκόσμια κλιματική αλλαγή η πρώτη εικόνα που έρχεται στο μυαλό μας είναι αυτή των κατεστραμμένων οικοσυστημάτων και της απώλειας της άγριας ζωής. Τι γίνεται όμως με τους ανθρώπους;

Η κλιματική αλλαγή εκτός από τα οικοσυστήματα και την βιοποικιλότητα επηρεάζει και την υγεία .

Πάρα πολλές ασθένειες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στην αλλαγή της θερμοκρασίας. Σε αυτές περιλαμβάνονται μεταδιδόμενες ασθένειες όπως η ελονοσία και ο δάγγειος πυρετός  αλλά και διατροφικές διαταραχές, ψυχικές ασθένειες, καρδιαγγειακές παθήσεις καθώς και ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος  (WHO, teachers guide, 2008)

Ασθένειες αναπνευστικού συστήματος, Αλλεργία

Οι ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος χαρακτηρίζονται από δυσκολία στην αναπνοή και τη μείωση των επιπέδων του οξυγόνου στην κυκλοφορία του αίματος.  Τα αναπνευστικά προβλήματα συνιστούν σοβαρή αιτία θανάτου στις αναπτυσσόμενες χώρες ενώ είναι προβλήματα που απασχολούν τα παιδιά στις ανεπτυγμένες χώρες. Από το 1980 και μετά η συχνότητα του άσθματος έχει αυξηθεί στο τετραπλάσιο.  Οι αναπνευστικές δυσλειτουργείες όπως το άσθμα και οι αλλεργίες, προκαλούνται από πολλούς παράγοντες . Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να είναι γενετικοί, παράγοντες συμπεριφοράς ή περιβαλλοντικοί παράγοντες. (WHO, teachers guide, 2008) 

Η ατμοσφαιρική ρύπανση για παράδειγμα, επηρεάζει το αναπνευστικό σύστημα και σχετίζεται με άσθμα, χρόνια βρογχίτιδα και τον καρκίνο του πνεύμονα. (Kunzli N, 2005)

Έχει αποδειχτεί ότι η μακροχρόνια έκθεση σε περιβαλλοντικούς ρύπους εσωτερικού και εξωτερικού χώρου προκαλεί βλάβες στο αναπνευστικό σύστημα. (MEETING, 2001)

Η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να σχετίζεται με τις αλλεργίες μέσω του κύκλου ζωής των φυτών. Τόσο η αύξηση της θερμοκρασίας της γης, όσο και οι ακόλουθες βροχοπτώσεις  είναι  σοβαροί  αβιοτικοί παράγοντες που επηρεάζουν την φωτοσύνθεση ενεργοποιώντας την και επάγοντας έτσι την ανάπτυξη του φυτού. Η υπέρμετρη αύξηση των φυτών σχετίζεται με την εμφάνιση αλλεργικών αντιδράσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί αυξάνεται πολύ η συγκέντρωση των αλλεργιογόνων στην ατμόσφαιρα. Αυτά μπορεί να είναι άμεσα σχετιζόμενα με τα φυτά όπως η γύρη, μπορεί όμως να είναι έμμεσα σχετιζόμενα με την ανάπτυξη των φυτών όπως τα σπόρια των μυκήτων.  (Ziska LH, 2012) Σε κάθε περίπτωση η βιολογία των φυτών είναι ένα κομβικό σημείο ανάμεσα στην κλιματική αλλαγή και τις εμφανιζόμενες ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος.

Οι αλλεργία είναι ασθένεια που αφορά κυρίως τα παιδιά. Η ρύπανση, η συγκέντρωση κονιδίων και σπορίων μυκήτων στον εξωτερικό χώρο είναι μερικά από τα κύρια αλλεργιογόνα. Η αλλεργία στα παιδιά αφορά δερματίτιδες, εκζέματα, αλλεργική ρινίτιδα, άσθμα.

 Ασθένειες που προκαλούνται από την κατανάλωση μη πόσιμου (ρυπασμένου/ μολυσμένου) νερού.

Οι ασθένειες αυτές προκαλούνται από την χρήση μολυσμένου νερού είτε μετά από άμεση κατανάλωση,  είτε έμμεσα μέσω της κατανάλωσης ζώων ή φυτών που έχουν καταναλώσει μολυσμένο νερό. Από όλες τις ασθένειες που προκαλούνται από το μολυσμένο νερό η διάρροια φαίνεται να έχει την πρώτη θέση στον θάνατο μικρών παιδιών. (WHO, teachers guide, 2008) Η διάρροια οφείλεται σε ποικιλία παθογόνων μικροοργανισμών. Πρωτόζωα βακτήρια και ιοί μπορούν να προκαλέσουν διάρροια. Η αύξηση της θερμοκρασίας οδηγεί σε αύξηση της συγκέντρωσης των μικροοργανισμών αυτών στο νερό και συνεπώς σε αυξημένο αριθμό ασθενών. Η εξάπλωση της διάρροιας αφορά κυρίως τις αναπτυσσόμενες χώρες εξαιτίας του χαμηλού ποιοτικού ελέγχου του πόσιμου νερού. Και πάλι, πιο ευάλωτη ομάδα φαίνεται να είναι  τα παιδιά αφού αυτά έρχονται σε περισσότερη επαφή με το νερό μέσα από το παιχνίδι τους, ενώ παράλληλα έχουν πιο ευαίσθητο μεταβολισμό.

Εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής και της αύξησης της θερμοκρασίας αυξάνεται η στάθμη της θάλασσας ιδιαίτερα στις περιοχές της Λατινικής Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής.

Οι ακόλουθες πλημμύρες σε αστικές φτωχές περιοχές μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα. Το 2005 χιλιάδες άνθρωποι συμπεριλαμβανομένων και πολλών παιδιών πέθαναν ως αποτέλεσμα των πλημμυρών της Μομπάης. Τα αίτια θανάτου αποδίδονται σε μολυσματικές ασθένειες που εξαπλώνονται εξαιτίας των ιδανικών συνθηκών ανάπτυξης μικροοργανισμών που προσφέρουν οι πλημμύρες. Συγκεκριμένα εξαιτίας των πλημμυρών μολύνεται το πόσιμο νερό. Έτσι προκύπτουν λοιμώδεις ασθένειες.  Στις ασθένειες αυτές ανήκουν η χολέρα και η ηπατίτιδα Α.

Υποσιτισμός

Οι πλημμύρες , η ξηρασία, οι απότομες βροχοπτώσεις, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η κλιματική αλλαγή γενικότερα οδηγούν σε μείωση της αγροτικής παραγωγής, της κτηνοτροφίας και άρα σε μείωση της διαθεσιμότητας τροφής , σε παγκόσμια πείνα και άρα σε υποσιτισμό. Το 1990, 520 εκατομμύρια άνθρωποι απειλήθηκαν με τον κίνδυνο της πείνας σύμφωνα με Αμερικανούς και Βρετανούς επιστήμονες. Ο υποσιτισμός και η πείνα επηρεάζει όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους αλλά κυρίως τα παιδιά.  (WHO, teachers guide, 2008) Επιπλέον  η πείνα η οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην κλιματική αλλαγή, παραμένει μία κύρια αιτία πολέμου και μετανάστευσης.  (Zhang, 2007)

Το πρόβλημα του υποσιτισμού σχετίζεται με την ΠΚΑ. Η απότομη κλιματική αλλαγή οδηγεί σε μείωση της βιοποικιλότητας. Όλοι οι οργανισμοί που δεν έχουν αναπτύξει προσαρμοστικούς μηχανισμούς στην απότομη αλλαγή και που δεν προλαβαίνουν να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές, πεθαίνουν και ολόκληρα είδη εξαφανίζονται. Αυτό έχει επιπτώσεις και σε εμάς. Τα ζώα είναι πηγή τροφής. Η εξαφάνισή τους οδηγεί σε μείωση διαθεσιμότητας τροφής και άρα σε πείνα.

Επιπλέον, εξαιτίας της δράσης της UV-B  ακτινοβολίας θανατώνονται μικροοργανισμοί όπως το φυτοπλαγκτόν, το ζωοπλαγκτόν, φυτά της θάλασσας και γενικότερα μειώνεται η βιοποικιλότητα. Η μείωση αυτή αποτελεί διαταραχή του οικοσυστήματος που μπορεί μέσω των ποικίλλων αλληλεπιδράσεων που υπάρχουν σε ένα οικοσύστημα να οδηγήσει σε υποσιτισμό.  (Häder DP, 2011)

Παθήσεις του Καρδιαγγειακού Συστήματος

Η απότομη αύξηση της θερμοκρασίας φαίνεται να επιβαρύνει το καρδιαγγειακό σύστημα προκαλώντας από εξάντληση μέχρι  εγκεφαλικά επεισόδια και θάνατο. (WHO, teachers guide, 2008) Η απότομη αύξηση της θερμοκρασίας (θερμοκρασιακό στρες) αποτελεί παράγοντα κινδύνου για τους ηλικιωμένους αλλά και για όσους έχουν μια ευπάθεια.  Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στον εκτιμώμενο κίνδυνο που διατρέχουν οι ευπαθείς ομάδες πληθυσμού. Οι διαφορές εξαρτώνται από το κλίμα αλλά και πολιτισμικά στοιχεία όπως το είδος της στέγασης.

Η κλιματική αλλαγή μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των κυμάτων καύσωνα κάτι που αναμένεται να αυξήσει τη συχνότητα καρδιαγγειακών επεισοδίων.  (Kovats RS, 2008)  Από την άλλη πλευρά η έκθεση σε χαμηλές θερμοκρασίες οδηγεί και αυτή σε καρδιαγγειακές παθήσεις αλλά αυτό δεν είναι τόσο μελετημένο όπως η έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες. Σε κάθε περίπτωση, η έκθεση στην κλιματική αλλαγή φαίνεται να σχετίζεται με καρδιαγγειακό επεισόδιο το οποίο μάλιστα όπως υποστηρίζει η βιβλιογραφία ενδέχεται να είναι τόσο ξαφνικό ώστε ο ασθενής να μην προλάβει καν να πάει στο νοσοκομείο. (Cheng X, 2010)

Είναι πλέον επιστημονικά αποδεκτό ότι καρδιαγγειακά προβλήματα προκαλούνται και από την ρύπανση του περιβάλλοντος.  (Nowka MR, 2011) Η ρύπανση όπως προαναφέρθηκε σχετίζεται με την αλλαγή του κλίματος αφού το κλίμα μιας περιοχής επηρεάζει την διαθεσιμότητα αλλά και την βλαπτικότητα των ρύπων.  Η  ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί θρόμβωση, αθηρωμάτωση, αρρυθμίες και εγκεφαλικό.  (Kunzli N, 2005) Ο μοριακός μηχανισμός με τον οποίο η ατμοσφαιρική ρύπανση οδηγεί στην αθηρογένεση είναι υπό διερεύνηση.  (Kunzli N P. L., 2011) Η διεθνής έρευνα για την αθηρωμάτωση υποδεικνύει έναν συγκεκριμένο πληθυσμό στον οποίον η έκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση σχετίζεται με καρδιαγγειακά νοσήματα με άγνωστο όμως τον μοριακό μηχανισμό εμπλοκής. (Gill EA, 2011)

 Το καρδιαγγειακό σύστημα  επιβαρύνεται και από την απότομη αύξηση των ρύπων οξειδίου του αζώτου και οξειδίων του θείου.  (WHO, teachers guide, 2008) Είναι χαρακτηριστική η μελέτη που συσχετίζει τον θάνατο ασθενών που ενώ αρχικά επιβίωσαν από έμφραγμα του μυοκαρδίου κατέληξαν, μετά από χρόνια έκθεση σε ρύπανση πόλεων με έντονο κυκλοφοριακό πρόβλημα.  (von Klot S, 2009)

 Η ομαλή λειτουργία των αγγείων  διαταράσσεται και από τα αιωρούμενα σωματίδια μέσω του μηχανισμού του οξειδωτικού στρες  (Franchinni M, 2011) Τα αιωρούμενα σωματίδια UFP είναι αυτά με διάμετρο μικρότερη των ο,1 μm. Τα UFP αναστέλλουν την φαγοκυττάρωση και ενεργοποιούν την ανοσολογική απάντηση τραυματίζοντας το επιθήλιο των κυττάρων. Τα UFP εισάγονται στον οργανισμό μας με την αναπνοή. Από τις κυψελίδες  μέσω της κυκλοφορίας του αίματος καταλήγουν στο ενδοθήλιο των αγγείων. Με τον τρόπο αυτό σχετίζονται με την εμφάνιση καρδιαγγειακών νοσημάτων.  (Terzano C κ.α. 2010)

Ιδιαίτερη κατηγορία είναι η νοσηρότητα που προκαλείται από την εισπνοή διοξειδίου του άνθρακα. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι το βασικό αέριο του θερμοκηπίου και παράγεται κατά την καύση ορυκτών καυσίμων. Παράγεται όμως και μέσα στο σπίτι μας κατά την διάρκεια του καπνίσματος. Η εισπνοή του καπνού του τσιγάρου σχετίζεται με πάρα πολλές ασθένειες. Κατά την καύση του καπνού του τσιγάρου παράγονται περίπου 4000 διαφορετικές βλαπτικές ουσίες. Σε αυτές ανήκουν το μονοξείδιο του άνθρακα και η νικοτίνη. Το κάπνισμα σχετίζεται με αγγειακό κίνδυνο αφού τα παραγόμενα υπεροξειδικά ανιόντα επάγουν την παραγωγή μονοξειδίου του αζώτου και αυτό προκαλεί βλάβη στο ενδοθήλιο των αγγείων. Το κλινικό αποτέλεσμα είναι η θρόμβωση, η αθηροσκλήρυνση το εγκεφαλικό επεισόδιο και τέλος ο θάνατος.  (Rahman MM, 2007) Στη συγκεκριμένη έρευνα σχετίζεται η έκθεση στο παθητικό κάπνισμα με αυξημένο αγγειακό κίνδυνο. Η εισπνοή του καπνού του τσιγάρου ακόμα και κατά την παιδική ηλικία έχει σχετιστεί με την υπέρταση και την συστολική πίεση κατά την ενηλικίωση.  (Simonetti GD, 2011)

Παθήσεις Απεκκριτικού Συστήματος

Μια από τις πιο διαδεδομένες παθήσεις του απεκκριτικού συστήματος είναι η νεφρολιθίαση. Τα αίτιά της δεν είναι πλήρως γνωστά, ωστόσο ένας παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση της λιθογένεσης είναι η αύξηση της θερμοκρασίας.

Στις πόλεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής η μέση θερμοκρασία είναι υψηλότερη. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί η νεφρολιθίαση σχετίζεται με την μετανάστευση από τις αγροτικές περιοχές στις πόλεις. Επιπρόσθετα στη θερμοκρασία φαίνεται να δρουν η ηλιοφάνεια και η διατροφή. Η συσχέτιση της θερμοκρασίας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής με την νεφρολιθίαση είναι σημαντική. Ωστόσο ο μοριακός μηχανισμός εμπλοκής της θερμοκρασίας στην νεφρολιθίαση δεν είναι πλήρως γνωστός και αναμένεται να διερευνηθεί.  (Fakheri RJ κ.α., 2011)

Λοιμώδεις ασθένειες

Η προβλεπόμενη αύξηση των μεταδιδόμενων ασθενειών ως αποτέλεσμα της αλλαγής του κλίματος συνιστά την απειλή μιας κοινωνικής κρίσης. Η ιστορία έχει δείξει έκρηξη επιδημιών μετά από απότομη κλιματική αλλαγή με έναν τρόπο μη γραμμικό. Η υπάρχουσα αύξηση των επιδημιών αναμενόταν  πιο μεγάλη , ωστόσο τα τελευταία μοντέλα προβλέπουν μικρή καθαρή αύξηση. (KD. κ.α, 2009) Ο κίνδυνος ωστόσο, από αυτή τη μικρή αύξηση των επιδημιών είναι μεγάλος. Οι περισσότερες ασθένειες δεν έχουν θεραπεία και έτσι και η παραμικρή αύξηση είναι ιδιαίτερα σημαντική αφού συνεπάγεται κόστος ανθρώπινων ζωών.

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την συχνότητα εμφάνισης μεταδιδόμενων ασθενειών είτε άμεσα, επηρεάζοντας τον κύκλο ζωής των παθογόνων μικροοργανισμών, είτε έμμεσα, επηρεάζοντας τον κύκλο ζωής των ενδιάμεσων ξενιστών. Η αύξηση της υγρασίας της ατμόσφαιρας κάτι που οφείλεται στην αύξηση της θερμοκρασίας για παράδειγμα,  σχετίζεται με την εμφάνιση  ασθενειών όπως του τύφου και της χολέρας (WHO, teachers guide, 2008)

Η αύξηση των κρουσμάτων μεταδιδόμενων ασθενειών μπορεί να οφείλεται και στην αύξηση της ποσότητας των ενδιάμεσων ξενιστών των παθογόνων μικροοργανισμών δηλαδή εντόμων και κουνουπιών.  Η συχνότητα των ενδιάμεσων ξενιστών εξαρτάται και από την θερμοκρασία. Σε αυτές τις ασθένειες ανήκουν η ελονοσία, ο δάγγειος πυρετός, η εγγεφαλίτιδα, η σχιστοστομίαση και ο κίτρινος πυρετός.  (WHO, teachers guide, 2008)

Καρκίνος

Η ύπαρξη όλων των τύπων καρκίνου δέρματος όπως το πλακώδες καρκίνωμα, το βασικό καρκίνωμα και το δερματικό καρκίνωμα έχουν αυξημένη συχνότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες τα τελευταία χρόνια. Ο καρκίνος σχετίζεται με την ΠΚΑ αφού ο καρκίνος του δέρματος οφείλεται στην UV-B ακτινοβολία. Η πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου είναι μεγαλύτερη στους ανθρώπους με ανοιχτά μάτια και ανοιχτό χρώμα δέρματος καθώς και σε αυτούς που μένουν κοντά στον Ισημερινό και δέχονται κάθετα τις ακτίνες του ήλιου. (Balk S.J. The clinical environmental history: Experience of the USA)

Ψυχικές ασθένειες

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα όπως οι κυκλώνες, οι τυφώνες, οι καταρρακτώδεις βροχές, η απότομη άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η ξηρασία οδηγούν στην εμφάνιση ψυχολογικού στρες. Άνθρωποι πεθαίνουν, τραυματίζονται, οικογένειες διαλύονται, παιδιά μένουν ορφανά, στην καλύτερη περίπτωση οι φόροι  αδυνατούν να πληρωθούν εξαιτίας της καταστροφής. Όλα αυτά επηρεάζουν την ψυχική υγεία. Η απότομη και απρόβλεπτη αλλαγή του περιβάλλοντος,  επηρεάζει κυρίως την ψυχική υγεία προκαλώνατας μετατραυματικό στρες (PTSD). Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί αυτού του είδους το τραύμα εμφανίζουν μπερδεμένη συμπεριφορά. Εμφανίζουν φόβο, θλίψη, τρόμο και επιθετική συμπεριφορά. Τα συμπτώματα μπορεί να εμφανίζονται από μήνες έως χρόνια μετά από το συμβάν. Ειδικότερα τα παιδιά προσπαθούν να αποφύγουν να έρθουν σε επαφή με την περιοχή όπου τους δημιουργήθηκε το τραύμα. Οδηγούνται έτσι στην μετανάστευση. Τα παιδιά που μεταναστεύουν μετά από μια φυσική καταστροφή είναι πολύ πιθανό να είναι ορφανά. Η μετανάστευσή τους αποτελεί μείζον κοινωνικό πρόβλημα αφού συνδέεται με την σχολική διαφυγή και την αύξηση της εγκληματικότητας.  (WHO, teachers guide, 2008)

Η κλιματική αλλαγή που χαρακτηρίζεται από πλημμύρες , υγρασία και παρατεταμένη ξηρασία έχει επίπτωση στην ψυχική υγεία των αγροτών. Η Αυστραλία έχει το πλέον μεταβλητό κλίμα στον κόσμο και ταυτόχρονα είναι μια παγκόσμια παραγωγός γεωργικών προϊόντων. Σε αυτή, το στρες των αγροτών σχετίζεται κυρίως με την παρατεταμένη ξηρασία.  Παράγοντες που συνεισφέρουν στη διατάραξη της ψυχικής υγείας των αγροτών είναι η μειωμένη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, η στωική κουλτούρα και γενικότερα οι αναστολές στην αναζήτηση βοήθειας.  (Berry HL, 2011)

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Παγκόσμια Κλιματική Αλλαγή

Τα τελευταία χρόνια συζητείται συνεχώς η παγκόσμια κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της στην υγεία μας. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι άμεσα συνδεδεμένες με την πληροφόρηση που έχει το κοινό για την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειες της.  Αυτό συμβαίνει γιατί το κοινό αποτελείται από τους ενεργούς πολίτες.  Οι ενεργοί πολίτες αποφασίζουν για την καθημερινότητά τους. Για τα υλικά που χρησιμοποιούν, για την απόθεση των απορριμμάτων, για την κατανάλωση και την εξοικονόμηση ενέργειας. Οι ενεργοί πολίτες είναι και οι ψηφοφόροι που εκλέγουν τους πολιτικούς που θέλουν να τους εκπροσωπήσουν σε κρατικό , ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο. Ένα  κριτήριο επιλογής ενός  πολιτικού προγράμματος θα μπορούσε να είναι η  θέση του σε σχέση με το περιβάλλον.  (Ann. Bostrom, 1994)

Το εκπαιδευτικό σύστημα ουσιαστικά συνεισφέρει στη συγκρότηση ενός ενεργού Ευρωπαίου πολίτη. Συνεισφέρει  στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, στην αρμονική του ένταξη στην κοινωνία και τελικά στη δημιουργία ενός ενεργού  Ευρωπαίου πολίτη .  (Μαυρικάκη Ευαγγελία, 2008)

Τα παραπάνω υποδεικνύουν την αξία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα προγράμματα σπουδών από το νηπιαγωγείο μέχρι το πανεπιστήμιο.

Τι είναι γνωστό όμως για την παγκόσμια κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της; Στο ευρύ κοινό υπάρχουν πολλές εναλλακτικές ιδέες σε σχέση με την παγκόσμια κλιματική αλλαγή, τα αίτια της και τις συνέπειες. Επιδημιολογικές έρευνες υποστηρίζουν ότι πολλοί αμφισβητούν την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της γης, ενώ μπερδεύουν τον καιρό με το κλίμα. Άλλοι πιστεύουν ότι η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της γης έχει ήδη ολοκληρωθεί. Ενώ άλλοι μπερδεύουν τα αέρια του θερμοκηπίου με τους ρύπους που προκαλούν την τρύπα του όζοντος.  (Ann. Bostrom, 1994)

Επιπρόσθετα, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αφορούν κυρίως τα παιδιά. Μέχρι το 2000 150.000 θάνατοι οφείλονταν στην κλιματική αλλαγή εκ των οποίων το 88 % ήταν παιδιά.  (Sheffield PE L. P., 2011) Η διαθεσιμότητα φαγητού, η ποιότητα του πόσιμου νερού, οι ποιότητα του εισπνεόμενου αέρα, οι μεταδιδόμενες ασθένειες, καθιστούν τα παιδιά τους πιο ευάλωτους δέκτες των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι παιδίατροι είναι οι πρώτοι που καλούνται να αντιμετωπίσουν τις περιβαλλοντικές ασθένειες στα παιδιά.  (Bernstein AS, 2011)

Τα ίδια τα παιδιά όμως καλούνται να λύσουν ένα παγκόσμιο πρόβλημα την στιγμή που πολλοί ενήλικες προτιμούν την επιλογή του στουρθοκαμηλισμού.

Κατά πόσο αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από το σχολείο και τις δραστηριότητες μιας περιβαλλοντικής ομάδας είναι ένα ενδιαφέρον ερώτημα.

Συμπεράσματα – Πρόταση

«Δεν μπορεί να συνεχιστεί η κλοπή του μέλλοντος των παιδιών», διατύπωσαν οι ηγέτες των ηνωμένων εθνών στη συνάντηση του Μπαλί το 2012  (Climate change and children a human security challenge, 2008).  Η φράση αυτή αναφέρεται και στην παγκόσμια κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της. Η Παγκόσμια αλλαγή κλίματος υφίσταται. Η παρέμβαση του ανθρώπου, μέσω ποικίλων δράσεων επιταχύνει την αλλαγή αυτή. Το να εθελοτυφλούμε σε αυτό απλά κάνει την κατάσταση χειρότερη, εντείνοντας το πρόβλημα. Η επιτυχία των επόμενων γενεών στη διαχείριση του περιβάλλοντος και στην ικανότητα προσαρμογής,   εξαρτάται  εξ ολοκλήρου από τις πράξεις του σήμερα. Οι πράξεις είναι εν μέρει αποτέλεσμα παιδείας και άρα οι πράξεις που αφορούν το περιβάλλον σχετίζονται και με την περιβαλλοντική εκπαίδευση.

Ο κύριος στόχος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι η ευαισθητοποίηση και η αλλαγή της  συμπεριφοράς σχετικά με το περιβάλλον μέσω της διεύρυνσης  των γνώσεων των μαθητών σε σχέση με το περιβάλλον. (Julie Ann Pooley κ.α. , 2000)

Συνεπώς, ένας από τους στόχους της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι η δημιουργία περιβαλλοντικής ηθικής. Περιβαλλοντική ηθική είναι ο όρος που περιγράφει τον σεβασμό απέναντι στη φύση και τον άνθρωπο. Η περιβαλλοντική ηθική δείχνει την ανάγκη για ποιότητα ζωής προσβάσιμη σε όλους. (Αλέξανδρος Γεωργόπουλος, 1993)

Η ένταξη της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο σχολείο με στόχο την δημιουργία περιβαλλοντικής ηθικής σίγουρα δεν είναι η πανάκεια, είναι όμως ένα σημαντικό βήμα ώστε να σταματήσουν μερικοί να θεωρούν τους εαυτούς τους άρχοντες του τεχνητού και του φυσικού κόσμου.

Σύμφωνα με τα παραπάνω το σχολείο στο οποίο συγκροτείται περιβαλλοντική ομάδα όποιας βαθμίδας και να είναι , από το νηπιαγωγείο ως το πανεπιστήμιο θα πρέπει να διαμορφώνεται ως ένας χώρος έρευνας. Η γνώση δεν προσφέρεται αλλά αναζητείται. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού να είναι καθοδηγητικός και υποστηρικτικός. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι συνεργάτης και συνοδοιπόρος, όταν μάλιστα έχει να αντιμετωπίσει τόσο δύσκολα θέματα για τα παιδιά, όμως παρά τις δυσκολίες, από την  περιβαλλοντική εκπαίδευση πηγάζουν αρετές που αντισταθμίζουν τις δυσκολίες στην εφαρμογή της.

Ωστόσο οι δυσκολίες στην εφαρμογή είναι κομβικής σημασίας.

Οι δυσκολίες εφαρμογής της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης  αφορούν κυρίως, στο κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί είναι διατεθιμένοι να κάνουν Π.Ε χωρίς  πολλές φορές να έχουν απαραίτητα λάβει την απαιτούμενη εκπαίδευση, οι δε περιβαλλοντικές ομάδες που συγκροτούνται να συναντώνται και να δρουν εκτός του ωρολογίου προγράμματος και η περιβαλλοντική εκπαίδευση ως αναμενόμενο αποτέλεσμα να μην  έχει την αποδοχή που θα μπορούσε να έχει. Μόνο το 6,5 % των μαθητών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση επιλέγουν να συμμετέχουν σε περιβαλλοντική ομάδα και αρκετοί από αυτούς εγκαταλείπουν την ομάδα στην πορεία. Απαιτούνται δηλαδή πολλές ώρες εκτός ωραρίου, ενώ η συνεργασία μεταξύ τους είναι δύσκολη ώστε να επιτευχθεί η διεπιστημονικότητα και η διαθεματικότητα.

Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αντίθετα με ότι θα περίμενε κανείς η περιβαλλοντική εκπαίδευση εντάχθηκε με πολλή μεγάλη καθυστέρηση και αφορούσε κυρίως τμήματα των οποίων οι απόφοιτοι θα κληθούν να λάβουν αποφάσεις σχετικές με την κρατική περιβαλλοντική πολιτική.

Αντίδοτο στα προβλήματα εφαρμογής της θα μπορούσε να είναι το εσωτερικό κίνητρο ενασχόλησης με το περιβάλλον, για το περιβάλλον. Ως κομβικό μέσο ευαισθητοποίησης  θα μπορούσε να είναι οι επιπτώσεις του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία. Η υγεία μας είναι το σημαντικότερο μας αγαθό. Οι επιπτώσεις της ΠΚΑ στην υγεία μπορούν να ευαισθητοποιήσουν και να δραστηριοποιήσουν άμεσα τους πάντες. Πόσο μάλλον τα παιδιά.  Η ευαισθητοποίηση αυτή μπορεί να επιτευχθεί με ποικίλες δράσεις από επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς.

Η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία στις ηλικίες του δημοτικού και του νηπιαγωγείου θα μπορούσε να βασίζεται στο παιχνίδι και στην αφηγηματική βιωματική εκπαίδευση. Στο δε λύκειο   όπου οι μαθητές έχουν αναπτύξει την ικανότητα αφηρημένης σκέψης  θα μπορούσε να στηρίζεται στις σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος μέσα από συνεντεύξεις, βιβλιογραφική έρευνα.

Τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΚΠΕ)  που επισκέπτονται τα σχολεία για την ευαισθητοποίηση τους σε θέματα περιβάλλοντος, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν  σχετικά προγράμματα που αφορούν στην τοπική κοινωνία και τη σχέση του  περιβάλλοντος με την υγεία.

Βιβλιογραφία

Άρθρα σε περιοδικά

Ann. Bostrom, M. G. (1994). What people know about climate change ? . Risk Analysis .

Bernstein AS, M. S. (2011). Climate change and children's health. Curr Opin Pediatr .

Berry HL, H. A. (2011). Climate change and farmers' mental health: risks and responses. Asia Pac J Public Health .

Cheng X, S. H. (2010). Effects of climatic temperature stress on cardiovascular diseases. Eur J Intern Med .

Fakheri R.J. Goldfarb DS (2011). Ambient temperature as a contributor to kidney stone formation: implications of global warming. kidney

Franchinni M, M. P. (2011). Thrombogenicity and cardiovascular effects of ambient air pollution. Blood .

Gill EA, C. C. (2011). Air pollution and cardiovascular disease in the multi ethnic study of Atherosclerosis. Elselvier .

Häder DP, H. E. (2011). Effects of UV radiation on aquatic ecosystems and interactions with climate change. Photochem Photobiol Sci .

Julie Ann Pooley, M. Psych (2000) (n.d.). Environmental Education and Attitudes. Environment and Behavior

KD., L. (2009). The ecology of climate change and infectious diseases. Ecology .

Kovats RS, H. S. (2008). Heat stress and public health: a critical review. Annu Rev Public Health .

Kunzli N, P. L. (2011). Investigating air pollution and atherosclerosis in humans. Concepts and outlooks. Elselvier .

Kunzli N, T. I. (2005). Air pollution from lung to heart. Swiss Med .

Nowka MR, B. R. (2011). Patient awareness of the risks for heart diseases posed by air pollution. Prog Cardiovascular disease .

Noyes PD, M. M. (2009). The toxicology of climate change: environmental contaminants in a warming world. Environ Int .

Patz, J. A. (2005, November). Impact of regional climate change on human health. Nature 438 , σσ. 310-317.

Rahman MM, L. I. (2007). Structural and functional alteration of blood vessels caused by cigarette smoking: an overview of molecular mechanisms. Curr Vasc. Pharmacology .

Sheffield PE, L. P. (2011). Global climate change and children's health: threats and strategies for prevention. Environ Health Perspect .

Simonetti GD, S. R. (2011). Determinals of blood pressure in preschool children the role of parental smoking. Circulation .

Terzano C, D. S. (n.d.). Di Stefano F, Conti V, Graziani E, Petroianni A. (2010) Air pollution ultrafine particles: toxicity beyond the lung.

von Klot S, G. A. (2009). Elemntal carbon exposure at residence and survival after acute myocardical infraction. Epidemiology .

Zhang, D. D. (2007, April). Global climate change, war, and population decline in recent human history. PNAS .

Ziska LH, B. P. (2012). Anthropogenic climate change and allergen exposure: The role of plant biology. J Allergy Clin Immunol.

Βιβλία

 Μελάς, Δ. (2000). Κλιματική Αλλαγή- Οδηγός Εκπαιδευτικού. Υπουργείο Παιδείας Δια Βίου Μάθησης και Θργσκευμάτων.

Γεωργόπουλος, Α. (1993). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, εκδόσεις Gutenberg.

Κυρίδης, Α. (2001). Αγωγή Υγείας και σχολείο, εκδόσεις Τυπωθήτω.

Μαυρικάκη, Ε. (2008). Βιολογία Γ γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού. Υπουργείο Παιδείας Δια βίου μάθησης Θρησκευμάτων Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Άρθρα σε πρακτικά συνεδρίων

MEETING, I. /. (2001). Working group “Insect Pathogens and insect paraseyi Nematodes" . Athens: 8th EUROPEAN MEETING.

Αναφορές στο διαδίκτυο

Ν 18992/90 για την περιβαλλοντική εκπαίδευση ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ (Ανάκτηση από http://www.pi-schools.gr/download/programs/depps/31depps_Peribalontikis.pdf).

Ινστιτούτο, Π. (n.d.). www.pi-schools.gr/perivallontiki. Ανάκτηση από www.pi-schools.gr/perivallontiki: www.pi-schools.gr/perivallontiki

Balk, S. J The clinical environmental history experience of the USA. New York: Children's hospital Montefliore. Ανάκτηση από http://static.squarespace.com/static/526c0816e4b015cba636060a/t/52951a35e4b0f17241d29425/1385503285956/WHO_Children%20and%20Environment_A%20Global%20Perspective%202004.pdf#page=242

Climate change and children a human security challenge, 2008 Ανάκτηση από http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/climate_change.pdf

Pronzuk J.,  Paediatric environmental history taking in developing countries . protection of the human environment world health. Ανάκτηση από http://www.ipa-world.org/uploadedbyfck/2005_Workshop_Nairobi.pdf

WHO. (2008). How is climate change affecting our health ? A manual for teachers. Ανάκτηση από http://ccsl.iccip.net/world_health_day_2008_teacher_manual.pdf

Η Παναγιώτα Γκογκόση, είναι Βιολόγος, MSc, Εκπαιδευτικός