Περιβαλλοντική εκπαίδευση ενηλίκων, τοπικές κοινότητες και διαχείριση αποβλήτων: ένα βιωματικό εργαστήριο

Περίληψη

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται με συνοπτικό τρόπο ένα παιδαγωγικό εργαστήριο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ενηλίκων. Το θέμα του εργαστηρίου είναι η ορθολογική διαχείριση των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) σε τοπικό επίπεδο και υλοποιήθηκε στην Ικαρία τον Οκτώβριο του 2014. Η ιδέα της ανάληψης δράσης για την αντιμετώπιση του προβλήματος και την ευαισθητοποίηση-εκπαίδευση των πολιτών προήλθε από τα μέλη της κοινότητας και τις συλλογικότητες που δραστηριοποιούνται στο νησί, οι δράσεις των οποίων δεν εξαντλούνται στο περιγραφόμενο εργαστήριο. Το εργαστήριο υλοποιήθηκε σε δύο περιοχές του νησιού. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του βασίστηκαν στις αρχές της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Αξιοποιήθηκαν καθημερινά υλικά, ψηφιακό υλικό (διαδίκτυο), επίκαιρες φωτογραφίες από το νησί που αναδεικνύουν το πρόβλημα διαχείρισης των ΑΣΑ καθώς και προφορικές μαρτυρίες-εμπειρίες των κατοίκων. Τέλος, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να προτείνουν λύσεις για τη διαχείριση των αποβλήτων που παράγονται από μια συγκεκριμένη δράση της τοπικής κοινωνίας.

Εισαγωγή

Η αυξανόμενη παραγωγή των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ), λόγω της υπερκαταναλωτικής εκδοχής της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας και η συνεπακόλουθη ανάγκη διαχείρισης τους έχει αναδειχθεί σε ένα μείζον παγκόσμιο περιβαλλοντικό πρόβλημα (Vicente & Reis, 2007). Καθώς η αειφορία αποτελεί μία πρόσκαιρη κατάσταση των συστημάτων και όχι μόνιμη ιδιότητα τους, θα πρέπει να αναζητήσουμε τρόπους ώστε να μειωθούν τα περιβαλλοντικά φορτία από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Προφανώς η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν πολλές προτάσεις να καταθέσουν αλλά και η εκπαιδευτική διαδικασία, με την μορφή της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ενηλίκων έχει να διαδραματίσει εξίσου σημαντικό ρόλο. Οι στόχοι του συγκεκριμένου βιωματικού εργαστηρίου είναι:

α) η ευαισθητοποίηση-ενημέρωση των πολιτών της τοπικής κοινωνίας σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων, με βιωματικό τρόπο,

β) η έκφραση απόψεων και επιχειρημάτων των πολιτών,

γ) η ανάδειξη και διάχυση καλών πρακτικών διαχείρισης,

δ) η εξεύρεση και κατάθεση συναινετικών λύσεων που συμβιβάζουν τις κοινωνικές απαιτήσεις με την οικονομική πραγματικότητα και την περιβαλλοντική προστασία και

ε) η ενεργή συμμετοχή των πολιτών και η πρόταση για ανάληψη δράσης τοπικής εμβέλειας προς την κατεύθυνση επίλυσης του προβλήματος της διαχείρισης των αποβλήτων σε μία συγκεκριμένη περίπτωση.

Από την παγκόσμια ευαισθητοποίηση στην τοπική δράση

Στη Διεθνή Συνδιάσκεψη του Ρίο, το 1992, από την οποία προέκυψε η Agenda 21, διατυπώθηκαν για πρώτη φορά επίσημα οι αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Μεταξύ των άλλων διατυπώθηκε και η άποψη ότι οι τοπικές αρχές και κοινωνίες θεωρούνται σημαντικοί συν-διαμορφωτές της πορείας της παγκόσμιας κοινωνίας προς την αειφορία. Ο ρόλος που μπορούν να διαδραματίσουν, σε διάφορες πτυχές της καθημερινότητας, είναι σημαντικός. Στις αρμοδιότητές τους ανήκουν ο περιφερειακός και περιβαλλοντικός σχεδιασμός καθώς και η διαχείριση των αποβλήτων (Burstrom & Korhonen, 2001).

Σήμερα, ο βασικότερος άξονας της προτεινόμενης πολιτικής για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων είναι η επονομαζόμενη ιεραρχία διαχείρισης των αποβλήτων δηλαδή πρόληψη, προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, άλλου είδους ανάκτηση (π.χ. ενέργειας) και τελική διάθεση. Η ιεραρχία αυτή, που αποτελεί εδώ και χρόνια πυρήνα της ευρωπαϊκής στρατηγικής, επαναδιατυπώθηκε σχετικά πρόσφατα στην οδηγία-πλαίσιο για τα απόβλητα (οδηγία 2008/98/ΕΚ). Η Ελλάδα, ως μέλος της ΕΕ, είναι υποχρεωμένη να εφαρμόσει τη λεγόμενη ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων, να ακολουθήσει συγκεκριμένες θεσμοθετημένες οδηγίες και κανονισμούς και να επιτύχει τους ποσοτικούς στόχους που απορρέουν από αυτούς (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 1999 - Landfill Directive 99/31/EC), (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 2004, - Packaging Directive 2004/12/EU), (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 2008, - Waste Framework Directive 2008/98/EU). Υιοθετώντας την άποψη ότι «τα απόβλητα αποτελούν πόρους που βρίσκονται σε λάθος χώρο», η ολοκληρωμένη διαχείριση τους αποβλέπει στην εξοικονόμηση πρώτων υλών και ενέργειας αλλά και στη μείωση των ποσοτήτων που οδηγούνται στους Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) (Kollikkathara et al., 2009).

Συνοψίζοντας, οι τοπικές αρχές (δήμοι, περιφέρειες) αποτελούν τον κυρίαρχο θεσμικό παράγοντα που (πρέπει να) ενδιαφέρεται για την ισόρροπη ανάπτυξη της κοινωνίας, της οικονομίας και της περιβαλλοντικής προστασίας (triple bottom line) σε τοπικό επίπεδο. Ίσως μάλιστα, να είναι και ο μόνος παράγοντας, καθώς οι ιδιωτικές επιχειρήσεις ενδιαφέρονται πρωτίστως για τα κέρδη τους και όχι για την αειφορία (Burstrom & Korhonen, 2001, Korhonen, 2001). Επιπλέον, αν υπάρχει μία άμεσα αντιληπτή δραστηριότητα των δήμων, αυτή είναι η διαχείριση των ΑΣΑ και η συμμετοχή στην ανακύκλωση τουλάχιστον των συσκευασιών (χαρτί, γυαλί, σίδηρος, αλουμίνιο, πλαστικό) και έντυπου χαρτιού.

Ενήλικες, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και τοπικές κοινότητες

Ως Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Ενηλίκων (ΠΕΕ) αναγνωρίζεται το υβρίδιο το οποίο προέρχεται από το συνδυασμό του περιβαλλοντικού κινήματος και της εκπαίδευσης ενηλίκων. Έχει δε ως στόχο, την παραγωγή ενός ισχυρού μαθησιακού προτύπου, που με τη βοήθεια εκπαιδευτικών προσεγγίσεων αντιμετωπίζει τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Ως αιτίες των περιβαλλοντικών προβλημάτων αναγνωρίζονται οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιλογές, ενώ οι προσεγγίσεις και οι πιθανές λύσεις που προτείνει λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Στην ιδανική περίπτωση, οι λύσεις θα πρέπει να προέλθουν από την ίδια την τοπική κοινωνία (bottom-up προσέγγιση) και όχι να επιβληθούν από τη διοικητική ιεραρχία (top-down προσέγγιση). Υπό αυτό το πρίσμα, δεν υφίστανται μονοδιάστατα προβλήματα (περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά), αλλά όλα αυτά θεωρούνται προβλήματα της τοπικής κοινωνίας (κοινότητας) και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται συστημικά και ολιστικά (Haugen, 2006).

Η ΠΕΕ ανήκει στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης (lifelong learning), καθώς η τελευταία αναφέρεται στη συνολική μαθησιακή διαδικασία (τυπική, μη τυπική και άτυπη) που λαμβάνει χώρα σε όλη τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου. Ακριβώς το γεγονός ότι οι εκπαιδευόμενοι είναι ενήλικες προσδίδει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πρέπει να λάβει υπόψη του ο εκπαιδευτής στο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας που θα ακολουθήσει. Συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της ομάδας ενηλίκων είναι τα εξής: βρίσκονται σε εξελισσόμενη διεργασία ανάπτυξης, φέρνουν μαζί τους ένα σύνολο εμπειριών και αξιών, έρχονται συνήθως στην εκπαίδευση με δεδομένες προθέσεις και συγκεκριμένες προσδοκίες όσον αφορά την ίδια την εκπαίδευση, έχουν ανταγωνιστικά ενδιαφέροντα και διαθέτουν ήδη διαμορφωμένα μοντέλα μάθησης (Rogers, 1999).

Επιπρόσθετα, στην ΠΕΕ πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αφουγκραστούμε τους ανθρώπους της τοπικής κοινωνίας. Πολλές φορές οι ηλικιωμένοι άνθρωποι εφαρμόζουν καθημερινά διαδικασίες που θα χαρακτηρίζονταν «παραδοσιακές», αλλά ταυτόχρονα αποτελούν παραδείγματα ορθολογικής διαχείρισης (π.χ. απορριμμάτων και νερού), στις οποίες δεν εμπλέκεται η νέα γενιά του τόπου (Haugen, 2006). Με αυτό τον τρόπο παραμερίζονται πετυχημένες τεχνικές και διαδικασίες διαχείρισης που πρέπει να τις «επαν-ανακαλύψουμε» και να τις ενισχύσουμε, ώστε να εδραιωθούν στη συλλογική μνήμη.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός προγράμματος ΠΕΕ, ο εκπαιδευτής επιλέγει και ακολουθεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, μια φιλοσοφική προσέγγιση η οποία υπαγορεύει και την πρακτική του. Οι πέντε βασικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις στην ΠΕΕ είναι: η φιλελεύθερη (liberal), η προοδευτική (progressive), η ανθρωπιστική (humanistic), η συμπεριφοριστική (behaviourist) και η ριζοσπαστική-κριτική (radical-critical) (Φλογαΐτη κ.ά., 2013).

Στην παρούσα εργασία, έχοντας αποδεχθεί την προαναφερθείσα κατηγοριοποίηση και αναλογιζόμενοι την τοπική κοινωνικό-πολιτική κουλτούρα της Ικαρίας αποφασίσαμε να ακολουθήσουμε για το σχεδιασμό και την υλοποίηση του παιδαγωγικού εργαστηρίου τη ριζοσπαστική-κριτική θεώρηση. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία «η ριζοσπαστική-κριτική ΠΕΕ, χρησιμοποιώντας ως αφετηρία τα βιώματα των ανθρώπων και τις τοπικές κουλτούρες, επιδιώκει τόσο την προσωπική όσο και την κοινωνική αλλαγή». Επιπρόσθετα, η συγκεκριμένη προσέγγιση συνδυάζεται άριστα με την ιδιότητα του πολίτη (citizenship), η οποία κυριαρχεί στο πλαίσιο της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη και διαδέχθηκε την ΠΕ (Φλογαΐτη κ.ά., 2013).

Η ενεργός συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη συζήτηση για τη διαχείριση των απορριμμάτων αποτελεί μία εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την επιτυχημένη έκβαση της διαδικασίας. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση εν γένει, με τα χαρακτηριστικά της συμμετοχικότητας, της συνεργατικής μάθησης, της ανάπτυξης της κριτικής σκέψης, της διασαφήνισης των αξιών και της δράσης αποτελεί σημαντικό εργαλείο παρέμβασης. Προσφέρει τη δυνατότητα σύνδεσης της πραγματικότητας με την ανάγκη των πολιτών για γνώση και κατανόηση. Όταν ο έλεγχος της προσφερόμενης γνώσης μεταβιβάζεται στο επίπεδο της κοινότητας, οι πολίτες αποκτούν αυτοπεποίθηση, ελέγχουν τον τόπο τους και τη διοίκηση, αναπροσανατολίζοντας έτσι την εκπαίδευση προς την κατεύθυνση της αειφορίας (Deri, 2005). Η εκπαίδευση που αφορά σε περιβαλλοντικά ζητήματα θα πρέπει να στηρίζεται στις πρωτοβουλίες των κατοίκων των τοπικών κοινοτήτων, με σκοπό τη διερεύνηση των τοπικών προβλημάτων (Robottom, 2004, Tilbury, 2008). Οι πολίτες, μέσω διαδικασιών ενδυνάμωσης (empowerment), οικοδόμησης ικανότητας (capacity building) και εκφοράς του δικού τους λόγου (discourse), οργανώνονται, απελευθερώνονται και διεκδικούν καλύτερη ποιότητα ζωής (Fagan, 2009).

Η περίπτωση της Ικαρίας

Η Ικαρία για πολλά χρόνια, ακόμα και μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούσε μια απομονωμένη νησιωτική κοινότητα. Λόγω των περιορισμένων φυσικών πόρων και των δυσκολιών που αντιμετώπιζε ο πληθυσμός (δυσκολία πρόσβασης στο νησί, δυσκολία μετακίνησης εντός του νησιού, έλλειψη υποδομών και τουριστικής «ανάπτυξης» και αντίστοιχου εισοδήματος), αναπτύχθηκε ένα ιδιόμορφο είδος νοικοκυριού. Κάθε οικογένεια ανέπτυσσε πολλές και διαφορετικές δραστηριότητες (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία κ.τ.λ.) προσβλέποντας στην αυτάρκεια στη διαβίωσή της με την αξιοποίηση ίδιων πόρων, την επαναχρησιμοποίηση τοπικών υλικών (π.χ. πέτρας) και φυσικών πόρων (π.χ. νερού), την αποφυγή κάθε σπατάλης και την ελαχιστοποίηση των υλικών προς απόρριψη. Το χαρακτηριστικό αυτό επισημαίνεται και από τον ιστορικό Ιωάννη Μελά, ο οποίος κάνει ιδιαίτερη αναφορά για «…την ιδιότυπον και σοφήν κοσμοθεωρίαν και βιοθεωρίαν του Ικαρίου, που αρκείται εις το έλασσον, κατέχεται εις ασύλληπτον βαθμόν από το αίσθημα του περιττού και έχει αναγάγει εις πίστην το, ότι η ευτυχία δεν έγκειται εις την αναχαίτησιν και εξασφάλισην της θεραπείας των πολλών αναγκών, αλλά αντιθέτως εις την ελλάτωσίν των εις τα απώτατα και απαραίτητα όρια» (Μελάς, 1955:64).

Οι ιδιαιτερότητές της Ικαρίας όμως δεν εξαντλούνται στους γεωγραφικούς περιοριστικούς παράγοντες. Συμπληρώνονται από ορισμένες ιστορικές συγκυρίες, όπως οι επιδρομές πειρατών τα παλαιότερα χρόνια και η προσπάθεια των κατοίκων για την αποφυγή τους (6^ος — 11^ος μ.χ. αιώνας), αλλά και πιο πρόσφατα ο χαρακτηρισμός του νησιού ως τόπος εξορίας πολιτών με συγκεκριμένα πολιτικά φρονήματα καθώς και η μετανάστευση πολλών μόνιμων κατοίκων.

Για να ολοκληρωθεί η εικόνα του τόπου και των κατοίκων του, αξίζει να σημειωθεί ότι το 50% περίπου έχουν παρακολουθήσει μέχρι 9 έτη υποχρεωτικής εκπαίδευσης, ο πληθυσμός είναι σημαντικά γηρασμένος και η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού εμφανίζεται με κενό στις ηλικίες μεταξύ 40-64, πιθανώς λόγω της μετανάστευσης.

Όπως φαίνεται, οι προαναφερόμενες ειδικές τοπικές συνθήκες συνετέλεσαν στην ανάπτυξη μιας ιδιότυπης κοινωνικής οντότητας. Σε αυτήν λειτουργούν ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί αλληλοϋποστήριξης και βοήθειας, αναπτύσσονται συλλογικότητες και φορείς με ενδιαφέρον για τα τοπικά δρώμενα και χαρακτηρίζεται από έντονη κοινωνική δράση (Παπαγιαννάκης, 2010).

Σε αυτό τον τόπο, όπου σύγχρονες έννοιες όπως η κυκλική οικονομία, η ορθολογική διαχείριση πόρων, η ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων περνούσαν από γενιά σε γενιά, μέσα από τις καθημερινές πρακτικές και την τοπική λαϊκή παράδοση, με στόχο την επιβίωση και την αυτάρκεια, βρισκόμαστε στην ανάγκη να «επαν-εκπαιδεύσουμε» τους πολίτες στη διαχείριση των απορριμμάτων τους.

Στην Ικαρία η (μη) διαχείριση των απορριμμάτων έχει πάψει, εδώ και πολύ καιρό, να αποτελεί θεωρητικό πρόβλημα. Αντίθετα, είναι ένα ζήτημα που έχει πάρει κρίσιμες διαστάσεις με σοβαρές επιπτώσεις τόσο στο εξαιρετικό φυσικό της περιβάλλον, όσο και στην υγεία των κατοίκων και των επισκεπτών της. Επιπρόσθετα, σε κάποιες περιπτώσεις αποτέλεσε αιτία εντάσεων και διενέξεων μεταξύ τοπικών αρχών και συλλόγων που δραστηριοποιούνται στο νησί (Φωτιάδης & Γεωργόπουλος, 2015).

Οι κάτοικοι της Ικαρίας σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού Κατοίκων του 2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής ανέρχονται στους 8423, στους οποίους πρέπει να προσθέσουμε και τους επισκέπτες, που σύμφωνα με μελέτη του Δήμου, που εκπόνησε ο μηχανικός του κ. Κατσάφαρος διπλασιάζονται για περίπου 90 μέρες το χρόνο.

Η συνολική ετήσια παραγωγή απορριμμάτων κατοίκων και επισκεπτών ήταν σύμφωνα με την ίδια μελέτη το 2001, 3100 τόνοι ενώ για το 2013 προβλεπόταν ότι αυτοί θα φτάσουν τους 4000 τόνους (πραγματικά στοιχεία δεν είναι διαθέσιμα). Για την 20ετία (2011-2031) η μελέτη του Δήμου προβλέπει συνολική παραγωγή ΑΣΑ 101130 τόνων, ενώ σύμφωνα με τη Μελέτη Κατασκευής ΧΥΤΑ/Χώρος Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ), όπως αναφέρεται στον Περιφερειακό Σχεδιασμό Διαχείρισης Αποβλήτων, για την 20ετία (2010-2029) προβλέπεται συνολικά παραγωγή περίπου 70000 τόνων ΑΣΑ.

Σήμερα (2016) στην Ικαρία λειτουργούν δύο χωματερές, ο Χώρος Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ) Ευδήλου, που δέχεται και τα απορρίμματα της Δημοτικής Ενότητας Αγίου Κηρύκου, και ο ΧΑΔΑ Ραχών, που πέρα από τις σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις που δημιουργούν, προκαλούν δικαστικές παρεμβάσεις και επιβολή προστίμων που καλείται να πληρώσει ο Δήμος Ικαρίας.

Επίσης, λειτουργούν δύο μη αδειοδοτημένες μονάδες ανακύκλωσης,  για χαρτί, πλαστικό, αλουμίνιο, μέταλλο και οικιακές συσκευές. Το σύστημα συλλογής της ανακύκλωσης είναι τριών ρευμάτων (χαρτί, πλαστικό, αλουμίνιο-λευκοσίδηρος) και γίνεται σε τρεις ξεχωριστούς κάδους. Πρόσφατα ο Δήμος σύναψε συμφωνία με το σύστημα της Ελληνικής Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ) που διαχειρίζεται τον μπλε κάδο, που σημαίνει συλλογή των ανακυκλώσιμων σε ένα κάδο. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν γίνεται κομποστοποίηση.

Ο υπό διαμόρφωσηΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ, στη θέση Έξω Πλαγιά, βρίσκεται στη φάση των απαλλοτριώσεων και σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα της περιφέρειας θα ήταν έτοιμος από το 2015, αν η έναρξη εργασιών γινόταν το 2013. Όμως ακόμα και σήμερα εκκρεμεί, στο Συμβούλιο της Επικρατείας, η εκδίκαση της προσφυγής των κατοίκων της περιοχής κατά της κατασκευής του στη θέση που προτείνεται (Γιαννίρης κ.ά., 2014).

Η ιστορία πριν το εργαστήριο

Τα προηγούμενα χρόνια διάφοροι σύλλογοι ασχολήθηκαν με το θέμα της ελλιπούς διαχείρισης απορριμμάτων του νησιού.

Το 2014 ένας από αυτούς, ο Σύλλογος Ικαρίων Επιστημόνων (Σ.Ι.ΕΠ.) σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Ιωάννης Μελάς» και το Σύλλογο Χριστού Ραχών συνδιοργάνωσαν στον Άγιο Κήρυκο (24/10/2014) και στο Χριστό Ραχών (25/10/2014), υπό την αιγίδα του Δήμου, ένα κύκλο βιωματικών εργαστηρίων για τη διαχείριση των απορριμμάτων. Τα εργαστήρια απευθύνονταν κατά κύριο λόγο σε τοπικούς φορείς και συλλόγους με στόχο την ενημέρωσή τους σε πρακτικά θέματα, όπως η μείωση, η επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση, προκειμένου με τη σειρά τους να συμβάλλουν στην ευαισθητοποίηση των πολιτών - μελών τους. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των εργαστηρίων έγινε από τους γράφοντες.

Περιγραφή του εργαστηρίου

Το εργαστήριο, το οποίο περιγράφεται στη συνέχεια σε τέσσερα βήματα, πραγματοποιήθηκε δύο φορές, σε δύο διαφορετικούς χώρους (Αγ. Κήρυκος - αίθουσα δημοτικού συμβουλίου και Χριστός Ραχών – αίθουσα εκδηλώσεων) με την ενεργή παρουσία δύο διαφορετικών ομάδων 30 ατόμων περίπου κάθε φορά και διήρκησε περίπου 2 ώρες. Οι συμμετέχοντες ήταν δημότες της Ικαρίας, μέλη του δημοτικού συμβουλίου, στρατιωτικό προσωπικό του νησιού, εκπαιδευτικοί, καθώς και πολίτες που δραστηριοποιούνται σε τοπικούς συλλόγους.

Βήμα 1^ο (Διάρκεια: 15΄. υλικά: πλαστικοποιημένες φωτογραφίες): Η αρχή έγινε με μια σύντομη, ψηφιακή παρουσίαση (σε μορφή ppt) σχετικά με τη διαχείριση αστικών στερεών αποβλήτων στην οποία αναφέρθηκαν οι ορισμοί και οι ποσότητες παραγόμενων αποβλήτων στην Ελλάδα, η υφιστάμενη ευρωπαϊκή και ελληνική νομοθεσία, η προτεινόμενη ιεραρχία στη διαχείριση των αποβλήτων, τα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης που δραστηριοποιούνται στον ελλαδικό χώρο και ο τρόπος συμμετοχής των πολιτών. Η παρουσίαση ολοκληρώθηκε με φωτογραφίες από την καθημερινότητα της Ικαρίας, σχετικές με το θέμα. Οι φωτογραφίες ήταν επιλεγμένες, ώστε κάποιες να προκαλούν αρνητικά σχόλια, να είναι δυσάρεστες - αρνητικά φορτισμένες (χωματερές, κλαδιά σε κάδους, συνθήματα ενάντια στην επιλογή της περιοχής του υπό κατασκευή ΧΥΤΥ κ.λπ.), ενώ κάποιες άλλες να έχουν θετική απήχηση ή να προκαλούν θετικά σχόλια (καλές πρακτικές όπως τα ανταλλακτικά παζάρια, η ανακύκλωση ηλεκτρικών-ηλεκτρονικών συσκευών, κ.λπ.). Η ανταπόκριση των συμμετεχόντων ήταν αξιοσημείωτη, γιατί ανέφεραν πολλές ακόμα δυσάρεστες «φωτογραφίες» από την καθημερινότητά τους και ξεκίνησαν  «πρόωρες» συζητήσεις που ανέδειξαν την κρισιμότητα του θέματος. Δεν κρίθηκε σκόπιμο να προηγηθεί κάποια φάση γνωριμίας μεταξύ των συμμετεχόντων, αφού η τοπική κοινωνία είναι μικρή και όλοι γνωρίζονταν ήδη πολύ καλά.

Βήμα 2^ο (Διάρκεια: 50΄, υλικά: χρησιμοποιημένα αντικείμενα, πλαστικοποιημένες εικόνες, χαρτί του μέτρου, μαρκαδόροι): Στη συνέχεια, σχηματίστηκαν πέντε ομάδες των έξι ατόμων. Ο σχηματισμός των ομάδων έγινε με τυχαίο τρόπο και τα μέλη τους παρέμειναν τα ίδια σε όλη τη διάρκεια του εργαστηρίου με στόχο την εξοικονόμηση χρόνου. Στη συγκεκριμένη φάση δόθηκε σε κάθε ομάδα από ένα διαφορετικό «σκουπίδι»: Ένα αλουμινένιο κουτί από αναψυκτικό, ένα βαμβακερό παλιό πουκάμισο, ένα γυάλινο μπουκάλι από μπύρα, ένα πλαστικό μπουκάλι από νερό και ένα χρησιμοποιημένο φύλλο χαρτί γραμμένο από τη μία μόνο όψη. Ακολούθως, δόθηκαν στις ομάδες πέντε καρτελάκια με τυχαία σειρά, όπου αναγραφόταν η κάθε μία από τις στάσεις του «ταξιδιού» του προϊόντος (Εικόνα 1). Τα καρτελάκια αυτά, θα έπρεπε να τα τοποθετήσει κάθε ομάδα με τη λογική των διαδοχικών στάσεων; σε μεγάλο χαρτί, στο οποίο ήταν σχεδιασμένη από πριν μία ευθεία γραμμή με πέντε σημεία (όσες και οι στάσεις). Από το δεξιό άκρο της γραμμής, όπου υπήρχε η τελευταία στάση (Απόθεση / ?) ξεκινούσαν δύο βέλη: ένα έδειχνε προς τα επάνω (επιλογή ΧΑΔΑ) και ένα προς τα κάτω με ένα ερωτηματικό. Οι συμμετέχοντες, συζητώντας, διερεύνησαν τις άλλες πιθανές επιλογές για τη στάση «Απόθεση / ?». Μετά από την τοποθέτηση των διαδοχικών στάσεων, που είναι γραμμένες στα καρτελάκια, δώσαμε σε κάθε ομάδα μια σειρά από εικόνες οι οποίες ήταν σχετικές με το «σκουπίδι» της. Τα μέλη κάθε ομάδας αντιστοίχισαν κάθε εικόνα στις διαφορετικές στάσεις του «ταξιδιού» (Εικόνες 2-7). Αφού ολοκλήρωσαν και την τοποθέτηση των εικόνων ρωτήθηκαν μεταξύ ποιών στάσεων θα παρενέβαλαν την εικόνα «Μεταφορά» (εικόνα 7), την οποία και σημείωσαν στις αντίστοιχες θέσεις στο χαρτί. Στο τέλος, τα μέλη κάθε ομάδας, αφού είχαν τοποθετήσει στη στάση «Απόθεση / ?» και στο πάνω βέλος την εικόνα του ΧΑΔΑ, συζήτησαν για τις πιθανές άλλες επιλογές της πορείας του προϊόντος-«σκουπιδιού» τους. Το αναμενόμενο αποτέλεσμα, σύμφωνα και με το σχεδιασμό του εργαστηρίου, ήταν η σύνδεση της στάσης «Απόθεση / ?» με προηγούμενες στάσεις, όπως η «Χρήση» ή και η «Παραγωγή, ανάλογα με το είδος του προϊόντος. Οι ομάδες κλήθηκαν να ονομάσουν τη μέθοδο μέσω της οποίας θα συνέβαινε αυτό (επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, κ.λπ.). Η πορεία αυτή μπορεί να απεικονιστεί με το σχεδιασμό ενός, ή περισσοτέρων βελών με αφετηρία το τελικό σημείο και κατάληξη κάποια ή κάποιες από τις προηγούμενες στάσεις. (βλ. ενδεικτικά Εικόνα 8).

Εικόνα 1

Εικόνα 2: Πρώτες ύλες

Εικόνα 3: Παραγωγή

Εικόνα 4: Διανομή

Εικόνα 5: Χρήση

Εικόνα 6: Απόθεση

 Εικόνα 7: Μεταφορά

Εικόνα 8: Το ταξίδι του προϊόντος

Η διδακτική τεχνική αυτή λαμβάνει υπόψη την ιστοριογραμμή του Jensen (2007), σύμφωνα με την οποία: «Όταν αγοράζουμε το προϊόν από τα καταστήματα αντιλαμβανόμαστε μόνο ένα μικρό μέρος της ιστορίας του. Έχει μια ιστορία πριν την αγορά του και θα έχει ένα μέλλον, αφού πεταχτεί στα σκουπίδια. Τεράστια ποσά φυσικών πόρων χρησιμοποιούνται, εκπομπές αερίων παράγονται στη φάση της παραγωγής, ενέργεια για τη μεταφορά και πάλι μεγάλα ποσά εκπομπών κατά την απόθεση. Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψη, μας δίνεται μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε τα πράγματα». Η ιστοριογραμμή του Jensen, από τη σκοπιά των περιβαλλοντικών επιστημών αναγνωρίζεται ως Αξιολόγηση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) και ορίζεται ως: «μία διαδικασία εκτίμησης των περιβαλλοντικών παραμέτρων και επιπτώσεων που συνδέονται με ένα προϊόν, ή διεργασία, ή δραστηριότητα. Μέσω αυτής προσδιορίζονται και ποσοτικοποιούνται η ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιούνται καθώς και τα απόβλητα που απελευθερώνονται στο περιβάλλον. Εκτιμώνται επίσης και σχεδιάζονται προς εφαρμογή, οι δυνατότητες περιβαλλοντικών βελτιώσεων» (McDougall & Hruska, 2000).

Βήμα 3^ο (Διάρκεια 30΄, υλικά: χαλασμένη συσκευή κινητού τηλεφώνου, φύλλο εργασίας): Ακολούθως προβλήθηκε απόσπασμα της ταινίας «Η ιστορία των πραγμάτων» (“The story of stuff”)[i], διάρκειας 7 λεπτών, η οποία στοχεύει στο να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να «βάλουν σε τάξη» τους προηγούμενους προβληματισμούς τους, ενισχύοντας την κριτική διάσταση στην προσέγγιση του προβλήματος. Τα μέλη κάθε ομάδας αντάλλαξαν σκέψεις και προβληματισμούς, που τα μετέφεραν, μέσω ενός εκπροσώπου στην ολομέλεια. Έπειτα αναπτύχθηκε μια δραστηριότητα διερεύνησης πιθανών συμπεριφορών των συμμετεχόντων για τη διαχείριση κάποιων συγκεκριμένων προϊόντων – «σκουπιδιών». Σε κάθε ομάδα, εκτός από το δικό της «σκουπίδι» δόθηκε και ένα χαλασμένο κινητό τηλέφωνο. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να ιεραρχήσουν τις πιθανές συμπεριφορές τους (1^η, 2^η, 3^η, κ.λπ.) για το κάθε ένα από τα δύο προϊόντα, επιλέγοντας από μια σειρά 7 διαφορετικών συμπεριφορών (Φύλλο εργασίας). Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι οι συμμετέχοντες ανέφεραν αρκετές προσωπικές πρακτικές επαναχρησιμοποίησης (π.χ. φύτευση λουλουδιών μέσα σε παλιά μεταλλικά κουτιά) Στο τέλος ανακοινώθηκαν στην ολομέλεια οι επιλογές κάθε ομάδας από τους εκπροσώπους της. Με την τεκμηρίωση κάθε επιλογής ολοκληρώθηκε και αυτή η δραστηριότητα.

Βήμα 4^ο (διάρκεια 30΄, υλικά: μαρκαδόροι, μεγάλα χαρτόνια): Το τελευταίο μέρος του εργαστηρίου, συνδέεται με μια δραστηριότητα πολύ οικεία στους κατοίκους, η οποία όμως παράγει μεγάλες ποσότητες απορριμμάτων. Όταν οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να περιγράψουν μια δραστηριότητα με τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά που χρήζει διερεύνησης, ανέφεραν τα τοπικά πανηγύρια (που ελπίζαμε να αναφερθεί και για την οποία είχαμε προετοιμαστεί), που έχουν κάνει το νησί πολύ γνωστό στο πανελλήνιο και προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών, κατά τη θερινή περίοδο. Πρόκειται για τα γνωστά πανηγύρια της Ικαρίας, τα οποία διοργανώνουν οι τοπικοί πολιτιστικοί και εξωραϊστικοί σύλλογοι με αφορμή θρησκευτικές εορτές. Τα έσοδα που αποφέρουν σε κάθε τοπικό σύλλογο είναι σε αρκετές περιπτώσεις σημαντικά και διατίθενται για κοινωφελείς σκοπούς. (Μια πρόσφατη ανεπίσημη μελέτη τα υπολογίζει σε 1.230.000 ευρώ/χρόνο)[ii]. Ο προηγούμενος υπολογισμός όμως δεν περιλαμβάνει το κατά γενική ομολογία, μεγάλο περιβαλλοντικό κόστος των πανηγυριών. Τα απόβλητα, κυρίως πλαστικά (τραπεζομάντιλα, πιάτα, μπουκάλια κ.λπ.) συνήθως αυξάνουν τον όγκο των αποβλήτων στις ήδη επιβαρυμένες χωματερές. Η φάση αυτή του εργαστηρίου αξιοποιεί το συνδυασμό κάποιων τμημάτων από τρεις διαφορετικές παιδαγωγικές μεθόδους: τη μελέτη περίπτωσης, την επίλυση προβλήματος και το παιχνίδι ρόλων. Η πρακτική αυτή συνηθίζεται στη μελέτη ενός περιβαλλοντικού προβλήματος (Δημητρίου, 2009:234). Τα μέλη κάθε ομάδας ανέλαβαν το ρόλο των μελών μιας τοπικής επιτροπής  που αποφασίζει για τη διεξαγωγή του πανηγυριού. Γνωρίζοντας όλα τα δεδομένα και τη συνήθη διαδικασία κάθε «επιτροπή» κλήθηκε να προτείνει, μετά από συζήτηση μεταξύ των «μελών», παρεμβάσεις με στόχο την ελάχιστη παραγωγή αποβλήτων από την παραδοσιακή αυτή δραστηριότητα. Ζητήθηκε επίσης να συζητήσει για τους τρόπους ενημέρωσης των κατοίκων σχετικά με ενέργειες ελαχιστοποίησης των αποβλήτων, πριν και κατά τη διάρκεια του πανηγυριού, όπως και για τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να δημοσιοποιήσει τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων αυτών μετά το πανηγύρι, ώστε να υπάρξει διάχυση της πρακτικής που ακολούθησε, σε όλο το νησί. Για αυτή την τελευταία φάση του εργαστηρίου, κρίνεται σημαντικό να τονίσουμε ότι οι προτάσεις των συμμετεχόντων χαρακτηρίζονταν από ρεαλισμό και δυνατότητα άμεσης εφαρμογής. Οι προτάσεις αυτές συμπεριελήφθησαν σε έγγραφο που απευθυνόταν στους τοπικούς φορείς και στο Δήμο της Ικαρίας. Μεταξύ αυτών ήταν: ο περιορισμός στο ελάχιστο των ειδών μιας χρήσης στα πανηγύρια, η συνεννόηση μεταξύ των συλλόγων και η κοινή τους δέσμευση για σταδιακή κατάργηση όλων των πλαστικών ειδών, η συντήρηση και αποθήκευση των σκευών, η διαμόρφωση κατάλληλων σημείων και τοποθέτηση κάδων για τη χωριστή συλλογή των ανακυκλώσιμων υλικών και τέλος, η διάθεση των φαγητών που πιθανόν περισσεύουν σε ιδρύματα που δραστηριοποιούνται στο νησί (π.χ. γηροκομείο) ή σε άπορες οικογένειες.

Εικόνα 9: Το εργαστήριο στις Ράχες (2η μέρα)

 Σύντομη αξιολόγηση 

Το παρόν παιδαγωγικό εργαστήριο απευθύνεται σε ενήλικες και συνδυάζει τις αρχές της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη και της Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Έχει δε ως στόχους:

• την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα διαχείρισης αστικών στερεών αποβλήτων,
• την παροχή πληροφορίας και γνώσης με συμμετοχικό και βιωματικό τρόπο που συνδέεται με την τοπική πραγματικότητα και τέλος
• την ανάπτυξη δράσης και πρωτοβουλιών από τους πολίτες, για διεκδίκηση συναινετικών λύσεων που συμβιβάζουν τις κοινωνικές απαιτήσεις με την οικονομική πραγματικότητα και την περιβαλλοντική προστασία.

Είναι σχεδιασμένο και δομημένο σε τέσσερα βήματα, με στόχο από το ένα  στο άλλο να αυξάνεται ο βαθμός εμπλοκής των συμμετεχόντων. Ενδεικτικά, το 1^ο Βήμα εξελίχθηκε σε «μετωπική διδασκαλία» με «απόλυτη κυριαρχία» των «ειδικών επιστημόνων», με παρεμβάσεις από τους συμμετέχοντες για διευκρινήσεις-ερωτήσεις. Αντίθετα, στο 4^ο Βήμα το πρόβλημα που τέθηκε προς συζήτηση ουσιαστικά τέθηκε από τους ίδιους τους συμμετέχοντες. Οι ίδιοι αναγνώρισαν το πρόβλημα, πρότειναν λύσεις καθώς και τρόπους δημοσιοποίησης και δράσης, τις οποίες αποτύπωσαν σε χαρτόνια εργασίας (Εικόνα 9). Η προσέγγιση αυτή που ακολουθήθηκε και ο στόχος της γνωστοποιήθηκαν στους συμμετέχοντες εξαρχής, ώστε να γίνουν κοινωνοί μιας συλλογικής μαθησιακής διαδικασίας.

Επίσης, κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε το εργαστήριο να μπορεί να πραγματοποιηθεί με τις ελάχιστες δυνατές απαιτήσεις, επιλογή που συνάδει με «την ιδιότυπον και σοφήν κοσμοθεωρίαν και βιοθεωρίαν του Ικαρίου, που αρκείται εις το έλασσον»[iii]. Έτσι το εργαστήριο βασίστηκε σε απλά, εύκολα διαθέσιμα, καθημερινά υλικά.

Το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων υπήρξε έντονο και διαρκές σε όλα τα βήματα του εργαστηρίου, αφού σύμφωνα με τις δηλώσεις τους στο τέλος «μας εξέπληξε θετικά ο τρόπος της προσέγγισής σας» γιατί «περιμέναμε ακόμα μία διάλεξη από ειδικούς».

 Φύλλο εργασίας

Συζητήστε στην ομάδα σας και ιεραρχήστε (1η, 2η κ.λπ.) τις αναγραφόμενες στον παρακάτω πίνακα πιθανές συμπεριφορές μετά τη χρήση των προϊόντων που φαίνονται στις εικόνες (1 αρ. +κινητό).

Βιβλιογραφία

Burstrom, F. & Korhonen J. (2001). Municipalities and industrial ecology: reconsidering municipal environmental management. Sustainable Development 9, 36–46.

Fagan, G. (2009). Liberation and Discourse in Community Learning Development. Saarbrucken: Verlag VDM.

Haugen, C. S., (2006). Environmental education theory and adult learning principles: implications for training. Washington, DC: American University.

Jensen, M. (2009). Lifestyle: suggesting mechanisms and a definition from a cognitive science perspective. Environment Development and  Sustainability,  11, 215–228.

Kollikkathara, N., Feng, H., Stern, E. (2009). A purview of waste management evolution: Special emphasis on USA. Waste Management, 29, 974–985.

Korhonen, J. (2001). Co-production of heat and power: an anchor tenant of a regional industrial ecosystem. Journal of Cleaner Production 9, 509–517.

McDougall, F.R. & Hruska, J.P. (2000). Report: the use of Life Cycle Inventory tools to support an integrated approach to solid waste management. Waste Management and Research 18, 590-594.

Robottom, I. (2004) Environmental Education and Local Initiatives: A Rationale, International Examples and an Issue for Research. Applied Environmental Education & Communication, 3, (1), 21 — 28.

Rogers, A.(1999). Ηεκπαίδευση ενηλίκων. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Tilbury, D. & Wortman, D. (2008) How is Community Education Contributing to Sustainability in Practice? Applied Environmental Education and Communication, 7, 83–93,

Vicente, P. & Reis, E. (2007). Segmenting households according to recycling attitudes in a Portuguese urban area. Resources, Conservation and Recycling, 52, 1-12.

Deri, A. (2005). Μάθηση για τη βιωσιμότητα βασισμένη στην κοινότητα. Στο Α. Γεωργόπουλος, (Επιμ.), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ο νέος πολιτισμός που αναδύεται. Αθήνα: Gutenberg, 719-752.

Γιαννίρης, Γ., Γαγλίας, Γ., Κεφαλάς, Τ., Κυρλαγκίτση, Ι., Μουλά, Μ., Φωτιάδης, Μ. (2014). Πρόταση συνεννόησης και κοινής δράσης των φορέων της Ικαρίας για τη διαχείριση των απορριμμάτων. Σύλλογος Ικάριων επιστημόνων. Ανακτημένο στις 15-5-2016 από το δικτυακό τόπο https://drive.google.com/file/d/0BwHWDY1TJ4J4Z3lrcFE3eWhHRlk/edit

Δημητρίου, Α.(2009). Περιβαλλοντική εκπαίδευση: Περιβάλλον, αειφορία. Θεωρητικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (1999). Οδηγία 1999/31/ΕΚ του Συμβουλίου της 26ης Απριλίου 1999 περί υγειονομικής ταφής των αποβλήτων. Πρόσβαση 30 Μαΐου 2016, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31999L0031:EL:HTML.

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2004). Οδηγία 2004/12/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Φεβρουαρίου 2004 που τροποποιεί την οδηγία 94/62/εκ για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας. Πρόσβαση 30 Μαΐου 2016, http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:f8128bcf-ee21-4b9c-b506-e0eaf56868e6.0003.02/DOC_1&format=PDF.

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2008). Οδηγία 2008/98/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19ης Νοεμβρίου 2008 για τα απόβλητα και την κατάργηση ορισμένων οδηγιών. Πρόσβαση 30 Μαΐου 2016, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:312:0003:0030:EL:PDF.

Μελάς Ι. (1955). Η ιστορία της νήσου Ικαρίας. Αθήνα: Αυτοέκδοση.

Παπαγιαννάκης, Σ. (2010). Η ιστορική-κοινωνική-γεωγραφική διάσταση του ιδιότυπου διαχρονικού μετασχηματισμού της Ικαρίας. Αθήνα: Εργασία στο μάθημα: Γεωγραφικές δυναμικές και σύγχρονοι μετασχηματισμοί του ελληνικού χώρου. ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου.

Φλογαΐτη, Ε., Λιαράκου, Γ., Γαβριλάκης, Κ. (2013). Περιβαλλοντική εκπαίδευση ενηλίκων στο πλαίσιο της κοινότητας. Εκπαίδευση Ενηλίκων, 28, 14-21.

Φωτιάδης, Μ. & Γεωργόπουλος, Α. (2015). Η ενδυνάμωση  ως αποτέλεσμα συμμετοχής και μάθησης στην κοινότητα. Πρακτικά του 7ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της ΠΕΕΚΠΕ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Εκπαίδευση για την Αειφορία», Βόλος, 8-10 Μαΐου.

Οι συγγραφείς

Ο Μιχάλης Φωτιάδης (micfotiadis[at]gmail.com), είναι εκπαιδευτικός της Δευτεροβάθμιας Εκπαιδευσης (κλάδου ΠΕ17.02), μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του ΚΠΕ Αργυρούπολης. Τα θέματα που τον απασχολούν περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη βιωματική μάθηση, την κριτική παιδαγωγική και το περιβαλλοντικό κίνημα. Συμμετείχε μαζί με πολλούς άλλους σε σχεδιασμό προγραμμάτων Π.Ε., εκπαιδευτικού υλικού και σε ανακοινώσεις σε συνέδρια. 

O Θάνος Ιωάννου (athaioa[ατ]gmail.com) υπηρετεί ως εκπαιδευτικός (κλάδου ΠΕ04.01) στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από το 1996. Από το Σεπτέμβριο του 2012 είναι Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δ΄ Αθήνας. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων στην Ωκεανογραφία και στις Περιβαλλοντικές Επιστήμες και διδάκτωρ του Τμήματος Γεωγραφίας της Σχολής Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου.