Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος μέσα από την ιστορία ενός T–shirt

Περίληψη

Με το κείμενο αυτό παρουσιάζουμε το σχολικό πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (2012-2013) που υλοποιήθηκε σε 25 μαθητές και μαθήτριες της ΣΤ’ τάξης του 8^ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου Aττικής διάρκειας πέντε μηνών.

Χαρακτηριστικό της σύγχρονης πραγματικότητας είναι ότι η υπερκατανάλωση φυσικών πόρων και ενέργειας ως επιταγή μίας παγκόσμιας αγοράς έχει επιπτώσεις οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές (Goleman, 2009, Latouche, 2008). Επισημαίνεται έτσι σήμερα και λόγω της οικονομικής κρίσης, η αναγκαιότητα εξορθολογισμού του οικολογικού μας αποτυπώματος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προβληματισμού επιλέξαμε να μελετήσουμε ένα καταναλωτικό προϊόν διαχρονικά, ξεκινώντας από το παρόν και τη χρήση του, και να διερευνήσουμε τα στάδια που έχουν προηγηθεί αλλά και αυτά που έπονται αυτής, ώστε ν’ αποκαλύψουμε τους ανθρώπους και τις δραστηριότητες που εμπλέκονται, αλλά και τις επιπτώσεις κάθε σταδίου στο φυσικό, ανθρωπογενές και κοινωνικό περιβάλλον ( Jensen, 2008).     

Eπιπλέον με τη βοήθεια Μουσειοσκευής, εξετάσαμε βιογραφικά και βιωματικά το προϊόν και τους ανθρώπους που εμπλέκονται μ’ αυτό, από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα. Καταλήξαμε στη ζωτικής σημασίας αλλαγή της καταναλωτικής μας συμπεριφοράς, μεταχειριζόμενοι καλά τα αντικείμενα έτσι ώστε να αντέχουν στο χρόνο, στην επαναχρησιμοποίηση, στην επιστροφή στις ομαδικές δραστηριότητες και στην καλλιέργεια των ανθρωπίνων σχέσεων ως μία πρόταση εξόδου από μία κοινωνία και οικονομία της μεγέθυνσης.(Latouche, 2008).

Η μεθοδολογία του προγράμματος βασίστηκε στις αρχές της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας και  μάθησης με βιωματικές μορφές, στην εποπτικοποίηση των φυσικών φαινομένων (Σχίζα, Φλογαϊτη, 2005), στην αφήγηση (Γεωργακοπούλου, 1999, Mατσαγγούρας, 2004), τη συνέντευξη, τη μουσειοσκευή και την προσομοίωση.

Η ανάλυση της δομής των αφηγήσεων των μαθητών/τριών σε συνδυασμό με την Ανάλυση του Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) ενός προϊόντος αποτέλεσαν εργαλεία ποιοτικής έρευνας για την αξιολόγηση του προγράμματος.

Λέξεις-κλειδιά:, υπερκατανάλωση, αποτύπωμα, μείωση, Ανάλυση Κύκλου Ζωής, αφήγηση

Εισαγωγή

Η πρόκληση όσων ασχολούνται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ή/και με την Εκπαίδευση για την Αειφορία, τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, φαίνεται να είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ (Selby, 2012) η ανάδειξη της περιπλοκότητας που διέπει τα φυσικά συστήματα, οι ατέλειωτες διασυνδέσεις μεταξύ τους, καθώς και οι σχέσεις τους με τα συστήματα (κοινωνικά και οικονομικά) που είναι κατασκευασμένα από τον άνθρωπο. Συνήθως φωτίζουμε μία, δύο ή πολλές πλευρές μιας ανθρώπινης δραστηριότητας σ’ ένα οικοσύστημα π.χ. οι εκπομπές ενός εργοστασίου, αλλά ίσως μας ξεφεύγει το γεγονός ότι το εργοστάσιο είναι μέρος ενός δικτύου ευρύτερων βιομηχανικών, αλλά και κοινωνικο-οικονομικών διαδικασιών με πολλαπλές και συχνά μη ορατές επιπτώσεις στο ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον. Αυτή η έλλειψη άμεσης αντίληψης των κινδύνων που δημιουργούν οι ανθρώπινες ενέργειες στα οικοσυστήματα και οι πολλαπλές μεταξύ τους διασυνδέσεις είναι το πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών.

Τίποτα στο εξελικτικό παρελθόν του ανθρώπου δεν τον βοηθά να διακρίνει π.χ. την αργή υπερθέρμανση του πλανήτη. Σύμφωνα με τις νευροεπιστήμες ο νεοφλοιός είναι το εύστροφο, νευρικό εργαλείο του εγκεφάλου που καλύπτει τα φυσικά μας κενά, μέσω αυτών που μαθαίνουμε συνειδητά. Η γνώση δηλ. αυτών των φαινομένων είναι το «κλειδί» για την επιβίωσή μας και αυτήν την προσλαμβάνουμε έμμεσα μόνο μέσω επιστημονικών ευρημάτων (Goleman,2009,45). 

Ωστόσο η πρόκληση για την εκπαίδευση δεν σταματά εδώ, γιατί αν αναλογιστούμε ότι η γλωσσική και οπτική επικοινωνία σηκώνουν κυρίως το βάρος της γνώσης, εκφραστές της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας (Halliday, 1990) επισημαίνουν ότι κατά ανάλογο τρόπο δεν είμαστε ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι στις γλωσσικές δομές νοηματοδότησης που βρίσκονται κάτω από τη γλωσσική  επιφάνεια εκφοράς νοημάτων.

Επιλέξαμε από μεθοδολογικής πλευράς να προσεγγίσουμε το θέμα μέσα από ένα ανθρώπινο δημιούργημα μέσω της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής (Life Cycle Analysis) (Jensen,2008, Αμπελιώτης,2005), μία μέθοδο εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων ενός προϊόντος που έχει ξεκινήσει στο χώρο της βιομηχανίας από τη δεκαετία του ’60. Η Ανάλυση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) προσδιορίζει και ποσοτικοποιεί την ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιούνται καθώς και τα απόβλητα που απελευθερώνονται στο περιβάλλον από την παραγωγή ενός προϊόντος ως την απόρριψή του. Η ΑΚΖ μπορεί να μας κάνει να δούμε τη σχέση ανάμεσα στις πράξεις μας και τις κρυφές τους επιπτώσεις στη γεώσφαιρα , στη βιόσφαιρα και στην κοινωνιό- σφαιρα.  Άρα έχουμε περισσότερες πιθανότητες δημιουργίας ενεργών πολιτών με περιβαλλοντική συνείδηση και με δυνατότητες ανάληψης δράσης.

Επιπλέον η ανάδειξη της (Μάρλεν Μούλιου, 2008) εφήμερης – αναλώσιμης από τη μια μεριά και βιωματικής- βιογραφικής διάστασης των αντικειμένων από την άλλη μέσα από μία πολυτροπική και πολυμεσική παραγωγή νοήματος, σε συνδυασμό με τη χωροχρονική ανάδειξη της ΑΚΖ  ενδέχεται να συμβάλλει στην αποκατάσταση της βιωματικής σχέσης των παιδιών με τα αντικείμενα. Ως εκ τούτου θα μπορούσε να τους/τις οδηγήσει ως αυριανούς πολίτες σε μια διαφορετική καταναλωτική συμπεριφορά, χρήση και μεταχρήση τους.

Επιπρόσθετα,  η γνώση στο σχολικό περιβάλλον εξελίσσεται σε ισχυρό κίνητρο όταν εμπλέκεται με θετικά συναισθήματα. Γι’ αυτό επιλέξαμε να προωθήσουμε το θέμα μας με δραστηριότητες μέσα στα πλαίσια των ομάδων        και των διαμαθητικών σχέσεων, με βιωματικά στοιχεία, αφήγηση παραμυθιού, ντοκυμαντέρ, τη χρήση ΤΠΕ, κατασκευή και προσομοίωση, συνέντευξη, τη δημιουργία της ιστορίας του αγαπημένου αντικειμένου, την ανάληψη δράσης με την οργάνωση ανταλλακτικού παζαριού και τη συμμετοχή σε εκδηλώσεις του Δήμου μας την Ημέρα Περιβάλλοντος. 

Το πρόγραμμα στην πράξη: Μικρές ιστορίες γύρω από ένα κομμάτι ύφασμα

 Πρώτο στάδιο: διερευνώντας τις ιδέες των μαθητών μας

  -Κυρία... Πώς ν’ αρχίσω;

Σίγουρα κάτι σας θυμίζει! Εμάς σίγουρα τον εαυτό μας όταν αναζητούσαμε το αντικείμενο της ιστορίας μας. Αντικείμενο του σχολείου; Παλαιό από τα οικογενειακά κειμήλια των μαθητών μας; Kάτι σύγχρονο; Η απάντηση τελικά ήταν μπροστά στα μάτια μας. Οι μαθητές μας στον προθάλαμο της εφηβείας έδειχναν ενδιαφέρον για το ντύσιμο και την εμφάνισή τους, ενώ παράλληλα αναζητήσαμε από το ΜΕΛΤ τη Μουσειοσκευή «Ένα εργαλείο που το λέγαν ... αργαλειό».

«Τι το κλώθεις;» Με τέτοια Μουσειοσκευή  η αφηγηματική μορφή ήταν απαραίτητη στο πρόγραμμα και με οδηγό ένα κουβάρι κόκκινη κλωστή αρχίσαμε να ξετυλίγουμε την ιστορία ενός... σύγχρονου, μοδάτου, ξεχασμένου στην κρεμάστρα της τάξης μας T-shirt. Διαπίστωση 1^η: Αν και το μπλουζάκι κρεμόταν εκεί αρκετές μέρες, το είχα σηκώσει από κάτω, είχα ρωτήσει ποιανού είναι «Κανενός!» «Αηδία μπλουζάκι!», στην αφόρμηση σχεδόν όλοι έμειναν έκπληκτοι: «Πώς άραγε βρέθηκε εκεί;», σαν παραμύθι τους φάνηκε και μακριά από τη σκληρή πραγματικότητα της αδιαφορίας προς τα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε.

 Με την τεχνική του καταιγισμού διερευνήσαμε τις προϋπάρχουσες ιδέες αρχικά για το μπλουζάκι και γενικά για τα ρούχα. Διαπίστωση 2^η: Το φαντασιακό των μαθητών μας γεμάτο από πολλά, μοδάτα, χαρούμενα Mall.

Στη συνέχεια οι πέντε ομάδες συμφώνησαν με ενθουσιασμό να αποτυπώσουν την ιστορία της «μπλούζας της τάξης» με όποιον τρόπο ήθελαν. Εκφράστηκαν κατά προτίμηση με ποιήματα, εικονο-ιστορίες, αφήγηση, ζωγραφιές, δραματοποιήσεις. Διαπίστωση 3^η: Οι ιστορίες τριών ομάδων ξεκινούσαν από την αγορά του T-shirt, τη χρήση του και κατέληγαν στην τάξη, μία ομάδα ξεκινούσε από την τάξη, έκανε υποθέσεις μυστηρίου και παρέμενε σ’ αυτήν και μία ομάδα ξεκινούσε από την εταιρεία παραγωγής, τη μεταφορά, την αγορά και κατέληγε στην τάξη.

 Δεύτερο στάδιο:  ο κύκλος ζωής του T-shirt

Mε το δεδομένο της τελευταίας ομάδας συνεχίσαμε να ξετυλίγουμε το νήμα του επόμενου σταδίου όπου μέσα από συζήτηση με την ολομέλεια της τάξης και προβολή παρουσίασης ειδικά κατασκευασμένης από εμάς, συνέχισαν σε καινούρια χαρτόνια την απεικόνιση της ιστορίας της μπλούζας.

Παρατηρήσαμε ότι οι ομάδες ξεκινούσαν πλέον από τις βαμβακοφυτείες και προχωρώντας στη βιομηχανική επεξεργασία δυσκολεύονταν, γι’ αυτό ζητήσαμε τη βοήθεια του δασκάλου Φ. Αγωγής του σχολείου ο οποίος είχε δουλέψει στην παραγωγή βαμβακιού. Με βελτιωμένο υλικό αφηγήθηκε τη δική του εμπειρία από τη σπορά ως τη δημιουργία νήματος προκαλώντας το ενδιαφέρον των παιδιών και με την προβολή ενός 5λεπτου σχετικού ντοκυμαντέρ, οι ομάδες ολοκλήρωσαν την εργασία στα χαρτόνια. Παράλληλα ως υποομάδες παρήγαγαν και δικά τους εργαλεία αναπαράστασης, πειραματιζόμενοι με αυτά - ως ένδειξη μεταγνωστικής διαχείρισης - και  δημιούργησαν υλικό όπως σταυρόλεξα, ακροστιχίδες, αινίγματα, κρυπτόλεξα, κρεμάλες, ποιήματα.

Τρίτo στάδιο: το οικολογικό αποτύπωμα

Η δουλειά στα χαρτόνια και οι καρτέλες με βοηθητικό υλικό που μοιράσαμε  στις ομάδες, τις οδήγησε ν’ ανακαλύψουν σε τρίτο στάδιο την περιβαλλοντική υποβάθμιση που ο κύκλος ζωής ενός ρούχου επιφέρει σε τρία αλληλλένδετα επίπεδα: τη γεώσφαιρα (γη, αέρας, νερό, κλίμα), τη βιόσφαιρα (ανθρώπινη υγεία, ζώα, φυτά) και την κοινωνιόσφαιρα (εργασιακές συνθήκες, κοινωνικές σχέσεις). « Ούτε που τα φανταζόμασταν όλα αυτά από ένα απλό t-shirt, κυρία!». Ακολούθησε προβολή παρουσίασης και συζήτηση, μελέτη περίπτωσης από μαρτυρίες παιδιών για εκμετάλλευση εργασίας στη Μπουρκίνα Φάσο και στο Μπαγκλαντές, ενώ εξετάστηκε και ο ρόλος της διαφήμισης στην υπερκατανάλωση. Οι παγκόσμιοι δρόμοι του νήματος ξετυλίχτηκαν μπροστά μας!

Σ’ αυτό το στάδιο η δουλειά μιας ομάδας άρχισε να μετασχηματίζεται σε επιτραπέζιο παιχνίδι στην ολοκλήρωση του οποίου τελικά συμμετείχαν όλοι με το σχεδιασμό βημάτων από παλιό παιχνίδι, την κατασκευή καρτών, την εύρεση ερωτήσεων, κατασκευή πιονιών από ανακυκλώσιμα υλικά και τη θέσπιση κανόνων. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του κύκλου ζωής της μπλούζας ήταν το πιο δύσκολο γνωστικό κομμάτι του προγράμματος και το επιτραπέζιο παιχνίδι αποτέλεσε τον πιο απτό τρόπο εποπτικοποίησης. Το οικολογικό αποτύπωμα πλαισιώθηκε με την προβολή ντοκυμαντέρ σχετικού με το αποτύπωμα ενός τζιν παντελονιού και με την ΑΚΖ ενός παιχνιδιού. 

Έτσι, με άλλους τρόπους αναπαράστασης, γενικεύτηκε η γνώση πως τα αντικείμενα έχουν ιστορία πριν και μετά από τη χρήση, με πολλαπλές αλληλλένδετες επιπτώσεις κι ενισχύθηκε η αναγκαιότητα αλλαγής συμπεριφοράς, μείωσης του οικολογικού αποτυπώματος, επαναχρησιμοποίησης των αντικειμένων και ανακύκλωσής τους.

Τέταρτο στάδιο: κόκκινη κλωστή δεμένη...

Στο τέταρτο στάδιο η αφήγηση παραμυθιού κρίθηκε ως η καταλληλότερη για την εξέλιξη της ιστορίας μας. Αφηγητής μας ο δάσκαλος Ειδικής Αγωγής, και με αφορμή την αναγκαιότητα ν’ αποκτήσουν οι μαθητές μας θετική στάση ως προς το τμήμα ένταξης.

Επιλέξαμε το παραμύθι από την Γκάνα «Η ιστορία του Γιόμο»  και κερδίσαμε εξομολογήσεις σχετικά με τα όνειρά τους, τα οποία αποτύπωσαν με την τεχνική του κολλάζ πάνω σε χαρτονένια μπλουζάκια. Άρχισε να αναδύεται, εκτός από την υλική υπόσταση, τόσο η συναισθηματική όσο και η κοινωνική ζωή των ρούχων – αντικειμένων, η στάση ζωής που υποδηλώνουν, η επαναχρησιμοποίηση και η μεταποίησή τους.

Την αληθινή ιστορία του T-shirt ως ρούχου, στάσης ζωής και μηνύματος που φέρει μέσω του λογότυπου ή της στάμπας, μας παρουσίασε η εκπαιδευτικός της αγγλικής γλώσσας του σχολείου.

 Πέμπτο στάδιο: Ένα εργαλείο που το λέγαν... αργαλειό

Συμμετείχαμε στο πρόγραμμα του ΜΕΛΤ «Άνθρωποι και εργαλεία» και επιστρέφοντας υποδεχτήκαμε τη Μουσειοσκευή. Μελετώντας την ιστορία της υφαντικής από την εποχή της Πηνελόπης ως τις αρχές του 20^ου αιώνα, η σκέψη μας απέκτησε βάθος και πλάτος, ενώ ζηλέψαμε τη συλλογική δουλειά των παλαιότερων κοινωνιών. Όλες οι ομάδες, αγόρια και κορίτσια, δοκίμασαν να υφάνουν στο τελάρο –προσομοίωση του αργαλειού-, βρήκαν εκφράσεις, παροιμίες, ποιήματα, τραγούδια, έργα τέχνης, έφτιαξαν λεξιλόγιο, άκουσαν και είδαν ιστορίες και μύθους σχετικούς με την τέχνη της υφαντικής, ενώ είδαν τον αργαλειό του Μουσείου Υδροκίνησης . Η προσομοίωση τοποθέτησε τα υποκείμενα σε αυτό που προηγείται της χρήσης: στην εργαλειακή ‘σχέση’ παραγωγής του αντικειμένου.      

Αυτή η ενασχόληση μάς έδωσε το κίνητρο και την έμπνευση για τη δημιουργία δικών μας αντικειμένων.  Από παλιές κλωστές με οικογενειακή ιστορία φτιάξαμε «βραχιόλια της φιλίας» και «δέσαμε» συναισθηματικά όλη την τάξη και τους δασκάλους της. Φτιάξαμε αντικείμενα από ανακυκλώσιμα υλικά και τα χαρίσαμε στην Ε’ τάξη. Ράψαμε από παλιό σεντόνι μια μπλούζα με πατρόν ιμάτιο παλαιότερης εποχής, και θελήσαμε να αποτυπώσουμε πάνω του μια στάμπα αντιπροσωπευτική του συνόλου της τάξης. Οι ομάδες παίρνοντας χρόνο μέσα στην τάξη πρότειναν ιδέες και μέσα από συλλογικές διαδικασίες οικειοποιήθηκαν το σύνθημα «school is cool» φιλοτεχνημένο με εικονογράμματα έτοιμα ν’ αφηγηθούν μια ιστορία. Στο τέλος κάθε μαθητής/τρια έφερε ένα δικό του ανοιχτόχρωμο T-shirt που είχε ήδη και με την τεχνική του στένσιλ ζωγράφισε τη δική του προσωπικότητα μέσα από το κοινό σύνθημα.

 Έκτο στάδιο: αγαπημένες αφηγήσεις

Στο στάδιο αυτό το νήμα στριφογύρισε γύρω από κουβέντες με τους παππούδες και τους γονείς. Εφόσον βιωματικά δοκιμάσαμε να βρεθούμε στη διαδικασία της παραγωγής (πλέξιμο, αργαλειός και ιστορία του), δηλαδή στο ‘πριν’, τότε θα μας ενδιέφεραν και οι ιστορίες και οι αφηγήσεις των άλλων.   Κάθε μαθητής/τρια απευθύνθηκε στο οικογενειακό του περιβάλλον κι έθεσε ερωτήσεις σχετικά με τις καταναλωτικές συνήθειες και τη χρήση αντικειμένων παλαιότερων εποχών. Ως εργαλείο κατασκευάσαμε το Φύλλο Εργασίας ‘Κουβεντιάζω με τους παππούδες και τους γονείς μου’ μέσω του οποίου έθεσαν τις ερωτήσεις στους μεγαλύτερους και άκουσαν τις αφηγήσεις τους γύρω από ένα αγαπημένο αντικείμενο.

Οι μαθητές/τριες παρουσίασαν τις εργασίες τους στην ολομέλεια της τάξης, έδειξαν τα αντικείμενα ή τις απεικονίσεις τους, αλλά και ό,τι εμπνεύστηκαν από τη συνεργασία αυτή: ποιήματα, κατασκευές από ανακυκλώσιμα υλικά, ιστορίες. Η αυθεντικότητα, η δημιουργικότητα και η παρωθημένη στάση της ολομέλειας αξιολόγησαν θετικά αυτή τη δραστηριότητα και βελτίωσαν την οπτική μας γωνία σχετικά με την πολιτιστική μας ταυτότητα, την οικογενειακή παράδοση, την προσέγγιση των γενεών και τη δυναμική που διαχέεται στους μαθητές μας και μελλοντικούς πολίτες, όταν σχολείο και οικογένεια δρουν αλληλέγγυα.

 Έβδομο στάδιο: ανταλλακτικό παζάρι

Ως αναγκαιότητα δράσης, αναβάθμισης των ανθρωπίνων σχέσεων και των αισθημάτων αλληλεγγύης, οι μαθητές της Πέμπτης και της Έκτης τάξης συνεργάστηκαν και οργάνωσαν ανταλλακτικό παζάρι. Με απαραίτητη προϋπόθεση την απουσία χρημάτων, ο κάθε μαθητής/τρια έφερε όσα μεταχειρισμένα και σε καλή κατάσταση αντικείμενα ήθελε. Μπορούσε όμως να επιλέξει ένα μόνο αντικείμενο απ’ όσα πιθανόν να ήθελε. Κάθε αντικείμενο συνοδευόταν από μια παράγραφο με την ιστορία του, όπως ο/η κάθε μαθητής/τρια ήθελε να την αποτυπώσει. Αποκτούσαν έτσι ένα αντικείμενο με ιστορία και μέσα από προσωπική επαφή με τον παλαιό ιδιοκτήτη. Πλαισιώθηκε η δράση με δημιουργία αφισών και ομαδικές ενασχολήσεις.  Παρατηρήσαμε πως επέλεξαν να επενδύσουν συναισθηματικά - βιωματικά το προς ανταλλαγήν αντικείμενο και απέφυγαν να αναφερθούν στο γνωστικό κομμάτι της ΑΚΖ.

Η βιωματική προσέγγιση του τι ακολουθεί τη χρήση, του ‘μετά’, ήταν η ανταλλακτική οικονομία και οι νέες σχέσεις (κοινωνικές και οικονομικές) που προϋποθέτει: ο νέος τρόπος σύνδεσης με τον ‘άλλον’ (οι μαθητές της Ε΄ πιλοτικά στη θέση του ‘άλλου’).

Αξιολόγηση

Καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος αξιολογήθηκε διαμορφωτικά η πορεία των μαθητών για την οργάνωση των διδακτικών παρεμβάσεων, αλλά και για την πορεία του κάθε σταδίου. Η παρωθημένη στάση των μαθητών, η διάθεση για δημιουργία αλλά κυρίως η αλλαγή των μεταξύ τους σχέσεων, το δέσιμό τους ως ομάδας και η αλλαγή οπτικής γωνίας πάνω στα πράγματα υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες για την αποτίμησή του.

Η τεχνική της αφήγησης σε συνδυασμό με το εννοιολογικό περιεχόμενο της Ανάλυσης του Κύκλου Ζωής ενός προϊόντος χρησιμοποιήθηκε πιλοτικά ως εργαλείο ποιοτικής έρευνας. Η επιλογή της αφήγησης για την αναπαράσταση του Κύκλου Ζωής ενός προϊόντος έγινε αφενός μεν διότι η δομή της ΑΚΖ είναι αυτή της χρονικής ακολουθίας γεγονότων και αφετέρου διότι όπως επισημαίνει ο Bruner (Γεωργακοπούλου, 1999, 224),  από την πλευρά της γνωστικής ψυχολογίας, η οργάνωση των εμπειριών μας και της μνήμης μας γίνεται με τη μορφή αφηγημάτων – ιστοριών προκειμένου να πράξουμε ή να μην κάνουμε κάτι. Η αφήγηση είναι ένας βασικός τρόπος οργάνωσης της αντίληψης που έχουμε για τα γεγονότα αλλά και της σχέσης μας με αυτά.

Συγκεκριμένα, ζητήθηκε από τους/τις μαθητές/τριες να επιλέξουν ένα δικό τους, αγαπημένο αντικείμενο και να γράψουν την ιστορία του με θέμα: « Ένα αντικείμενο αφηγείται την ιστορία του». Μπασκέτες, βιβλία, μπάλες, λούτρινα, ηλεκτρονικά μάς έδωσαν αυθεντικά δροσερές ιστορίες με βιωματικά και συναισθηματικά στοιχεία να προβάλουν μέσα από τη δομή της αφήγησης και με χωροχρονικό πλαίσιο τον Κύκλο Ζωής τους. Κάποια από αυτά φώναζαν όταν έκοβαν το δέντρο – πρώτη ύλη, πολλά ταλαιπωρούνταν στα εργοστάσια παραγωγής και σε όλη τη διάρκεια της μεταφοράς, ενώ ανησυχούσαν στα καταστημάτα μήπως «μείνουν στο ράφι», αλλά τελικά όλα ήταν ευχαριστημένα από τη μεταχείριση που έτυχαν. Πολλά απ’ αυτά τα κράτησαν για πάντα κοντά τους ή για να δωθούν στα παιδιά τους, άλλα χαρίστηκαν, ένα ανακυκλώθηκε πολλές φορές και κανένα δεν μεταποιήθηκε ή ανταλλάχτηκε.

Η ανάλυση του περιεχομένου των αφηγήσεων σε σχέση με τα στάδια της Ανάλυσης του Κύκλου Ζωής ενός προϊόντος δείχνει πόσο ετεροβαρής είναι ο τελευταίος όσον αφορά το τι προηγείται και τι έπεται της χρήσης ενός προϊόντος (Βλ. Πίνακα 1,2). Είναι εμφανές ότι ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών/τριών φαίνεται να γνωρίζουν αλλά και να μην έχουν πρόβλημα να αναφερθούν στα στάδια του κύκλου ζωής που προηγούνται πριν το προϊόν έρθει στα χέρια τους, δυσκολεύονται ιδιαίτερα σε κάθε μορφή αφηγηματικής αναπαράστασης του τι γίνεται αυτό το προϊόν όταν δεν το χρησιμοποιούν πια.

Πίνακας 1: Ανάλυση εννοιολογικού περιεχομένου αφήγησης σύμφωνα με τα πέντε στάδια περιγραφής της ΑΚΖ του Jensen (2008).

Πίνακας 2: Ανάλυση εννοιολογικού περιεχομένου αφήγησης σύμφωνα με τα εννέα στάδια της ΑΚΖ του Αμπελιώτη (2005).

Επιπλέον, η βασική αρχή κάθε αφήγησης που είναι η σύνδεση της χρονικής διάταξης των γεγονότων με την αξιολόγησή τους (Γεωργακοπούλου, 1999, 225), την υιοθέτηση δηλαδή μιας προοπτικής από την οποία τα γεγονότα γίνονται αντικείμενα άξια αφήγησης, μας επιτρέπει χρησιμοποιώντας τη μακροδομή μιας αφήγησης ως ποιοτικό εργαλείο ανάλυσης λόγου να εντοπίσουμε σε ποιο ή ποια στάδιο/α της ΑΚΖ του προϊόντος δίνεται περισσότερη σημασία από τους μαθητές/τριες. Στην προκειμένη περίπτωση η ΑΚΖ αποτελεί το νοητικό σχήμα που ως γνωστική πτυχή του περικειμένου συσχετίζεται με τη μακροδομή της αφήγησης. Ως μακροδομή υιοθετούμε το κλασσικό μοντέλο των μερών της αφηγηματικής δομής του Labov και έτσι όπως αυτό εμπλουτίστηκε από την κριτική μεταγενέστερων ερευνητών (Γεωργακοπούλου, 1999, 104,105):

Περίληψη, Προσανατολισμός, Πράξη επιπλοκής, Κλιμάκωση, Επίλυση, Αξιολόγηση, Επιμύθιο

Στο ακόλουθο κείμενο διακρίνουμε ένα ενδεικτικό παράδειγμα μακροδομής  που χαρακτηρίζει τις περισσότερες από τις αφηγήσεις των μαθητών/τριών:

Καλημέρα σας! Είμαι ένα όμορφο αρκουδάκι με ύψος περίπου 40 εκ. και το χρώμα μου είναι ανοικτό πορτοκαλί. Στα χέρια μου κρατάω μια κόκκινη καρδούλα, τα μάτια μου είναι μαύρα και η μύτη μου είναι αρκετά μεγάλη. Επίσης έχω δύο μικρά αυτιά και το στόμα μου είναι χαμογελαστό.

Ας πάμε όμως πίσω στην ημέρα που άρχισα να κατασκευάζομαι. Ήταν μια ηλιόλουστη ημέρα στα χωράφια και το βαμβάκι ήταν έτοιμο για μάζεμα. Μετά πήγα στο εκκοκκιστήριο και με επεξεργάστηκαν. Αφού τέλειωσα κι αυτό με πήραν και με έβαλαν σε ένα τεράστιο φορτηγό. Όταν έφτασα στον προορισμό μου με έβαλαν μέσα στο εργοστάσιο που λέγεται υφαντουργείο και άρχισα να γίνομαι κλωστή. Ύστερα με ξαναβάλανε σε ένα φορτηγό, που αυτή τη φορά ήταν μεγαλύτερο, μαζί με άλλες κλωστές. Αργότερα φτάσαμε σε ένα τεράστιο εργοστάσιο που μέσα δούλευαν εκατοντάδες γυναίκες. Αυτό το εργοστάσιο λέγεται παραγωγής παιχνιδιών. Εκεί έμεινα πολύ καιρό και στεναχωριόμουν συνέχεια γι’ αυτές που πάλευαν κάθε στιγμή της ημέρας να με φτιάξουν με τέτοια καταπίεση. Μόλις πέρασα κι αυτή τη δυσκολία ήμουν πια έτοιμο για πώληση.

Για την πώληση είχα πολύ άγχος , γιατί δεν ήξερα ποιος θα με αγόραζε και αν θα με αγόραζε. Έφτασα σε ένα τεράστιο μαγαζί με παιχνίδια. Έμεινα αρκετό καιρό απούλητο, αλλά κάποια φορά με είδε ένα αγοράκι. Στην αρχή φοβήθηκα, μετά ησύχασα επειδή μου χαμογέλασε και την ίδια στιγμή είπε στην μητέρα του: «Αυτό θέλω για το δώρο!». Η μαμά του συμφώνησε και το αγοράκι με άρπαξε και με κοίταγε με χαρά.

Λίγες μέρες μετά αυτό το παιδί με έβαλε σε μια όμορφη και στολισμένη σακούλα και συναντηθήκε με ένα κορίτσι έξω από ένα μαγαζί, αυτός με τη δική του οικογένεια και το κορίτσι με τη δική της. Όταν της έδωσε το όμορφο δώρο, αυτή δεν το άνοιξε αμέσως, το άφησε στο αυτοκίνητο και μπήκανε όλοι μαζί στο μαγαζί για να διασκεδάσουνε. Αφού πέρασαν μια όμορφη βραδιά, γύρισαν στο σπίτι, με περιέργεια άνοιξε τη σακούλα και είδε μέσα εμένα και ένα γούρι...»

...Ήμουνα πολύ χαρούμενη και ακόμα είμαι που έχω αυτό το αρκουδάκι και κοιμάμαι κάθε βράδυ μαζί του. Ουφ! Η ιστορία μου ήταν λίγο μεγάλη, αλλά τα κατάφερα να την τελειώσω.                                                           

4 - 6 - 2013

 Περίληψη: ‘Καλημέρα σας!’

Προσανατολισμός: ‘Είμαι … Ας πάμε όμως πίσω … κατασκευάζομαι.’

Πράξη επιπλοκής: ‘ Ήταν μια ηλιόλουστη μέρα … ‘

Κλιμάκωση: ‘Για την πώληση … ‘

Επίλυση: ‘ Αφού περάσαμε μια όμορφη … γούρι.’

Αξιολόγηση: ‘Είμουνα πολύ χαρούμενη … του’

Επιμύθιο: Ουφ … να την τελειώσω’.

Συμπερασματικά, από την Επίλυση και Αξιολόγηση της μακροδομής της συγκεκριμένης αλλά και των περισσότερων αφηγήσεων (βλ. Πίνακες 1,2) διαπιστώνεται ότι μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται από τους μαθητές/τριες στα στάδια της διανομής και της χρήσης ενός προϊόντος. Η έμφαση στη χρήση ενός προϊόντος μας παραπέμπει στο να μελετηθεί περαιτέρω αν υπάρχει προτεραιότητα της βιωματικής έναντι της καταναλωτικής σχέσης με το αντικείμενο. Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό ότι όπως έχει τονιστεί και σε αντίστοιχες ποιοτικές έρευνες, δεν ενδιαφερόμαστε να κατανοήσουμε τι ακριβώς έχει στο νου του ο κάθε μαθητής/τρια, αλλά εστιάζουμε στο τι τελικά εξέφρασε όπως αυτό αποτυπώθηκε κειμενικά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να ριψοκινδυνεύσουμε τη διαπίστωση ότι κατά ανάλογο τρόπο που οι βιογραφικές μέθοδοι παρέχουν ένα υψηλού επιπέδου απόθεμα τρόπων ερμηνείας για να συσχετίσουν το ατομικό με το κοινωνικό (Κακάμπουρα, 2011, 58), η προσέγγιση της ΑΚΖ μέσα από μία ατομική, προσωπική αφήγηση μας δίνει τη δυνατότητα σε μελλοντικές έρευνες να μελετήσουμε κατά πόσο συνδέεται η προσωπική αφήγηση με μακράς κλίμακας ανθρωπογενείς και φυσικές διαδικασίες.

Ευχαριστίες

Ευχαριστώ τους εκπαιδευτικούς του 8^ου Δ. Σχ. Ηρακλείου Aττικής της χρονιάς ’12-’13 για τη χαρά της συνεργασίας. Ιδιαίτερα τους εκπαιδευτικούς Μπάτσιαρη Πέτρο, Μπουτόπουλο Κωνσταντίνο, Ροντογιάννη Νικολέτα, Κωνσταντινίδου Ιουλία, Θανόπουλο Αθανάσιο,  για τη δημιουργική διάχυση της ματιάς τους μέσα στο πρόγραμμα. Ευχαριστώ θερμά τον διευθυντή του σχολείου κο Χριστοδούλου Νικόλαο τόσο για το πλαίσιο στήριξης και επικοινωνίας μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η παρούσα εργασία, όσο και για την ιδιαίτερη ματιά του πάνω στο άρθρο.

Βιβλιογραφία

Jensen, M. (2008), Learning about enviromental issues with the aid of cognitive artefacts. SSKKII-publications, Technical report  2008,01, Goteborgs Universitet

M.A.K. Halliday,(1990), “ New ways of meaning: a challenge to applied linguistics”. Journal of applied linguistics, Annual Publication of the Greek Linguistics Association, No.6, Thessaloniki

Selby, D. (2012), Thoughts from a Darkened Corner:Sustainability Education in Time of Crisis.

‘για την περιβαλλοντική εκπαίδευση’, Tεύχος 2 (47), www.peekpemagazine.gr/‎

Αμπελιώτης, Κ., (2005), Περιβαλλοντική αξιολόγηση κύκλου ζωής μιας φιάλης κρασιού.                       

Tμ. Οικιακής Οικονομίας Οικολογίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο,

www.geoperi.gr/documents/perivallontiki_aksi_krasi_ampeliotis.pdf‎

Γεωργακοπούλου, Α. & Γούτσος, Δ., (1999), Κείμενο και επικοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Goleman, D. (2009), Οικολογική Νοημοσύνη. Aθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Ζαχαρίου, Α., Καδής, Κ., & Θεοδοσίου, Σ., (2011), Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ορθολογιστική Διαχείριση των Απορριμάτων. Λευκωσία, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου,  http://www.ncu.org.cy//MSc/files/ekpedeftiko_iliko.pdf

Κακάμπουρα, Ρ. (2011), Αφηγήσεις Ζωής : Η βιογραφική προσέγγιση στη σύγχρονη λαογραφική έρευνα. Αθήνα: Διάδραση

Latouche, S. (2008), Το στοίχημα της απο-ανάπτυξης. Θεσσαλονίκη: Βάνιας

Ματσαγγούρας, Η. (2004), Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου. Αθήνα: Γρηγόρης

Μούλιου, Μ.,(2008), Θηλί – κλειδί: Χρήσεις και σημασία ενός οικείου αντικειμένου, σ.σ. 118-123, Οικίες ιστορίες: Διαχρονικές Αφηγήσεις Αρχιτεκτονικής και Οικογενειακού Βίου. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Δ/νση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων

Σχίζα, Κ.& Φλογαϊτη, Ε., (2005) ,Τα «Χαρτόνια Εργασίας»: Ένα παιδαγωγικό εργαλείο στην υπηρεσίατης «ομαδοκεντρικής» μάθησης. Πρακτικά 1ου Συνεδρίου Σχολικών Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Ισθμός Κορίνθου

Εκπαιδευτικό Υλικό

 Βόλφγκανγκ, Κ. (2009), Πώς ένα κόκκινο γιλέκο έκανε το γύρο του κόσμου. Αθήνα: Κέδρος

Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, Παραμύθια από την Αφρική. Αθήνα: Πατάκης

«Ένα εργαλείο που το λέγαν ... αργαλειό», Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Πρόγραμμα Μελίνα

« Φτιάχνοντας το πουκάμισο», Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Πρόγραμμα Μελίνα

WWF Ελλάς, Αυτοτελείς εκπαιδευτικές δραστηριότητες: Η ιστορία των πραγμάτων, Κλιματικές αλλαγές, Κατανάλωση και Αειφορία, http://www.wwf.gr/enviromental-education/env-edu-climate