ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Σήμερα η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, αφού έχει ήδη ξεκινήσει μια σχεδόν μη αναστρέψιμη πορεία. Το περιβάλλον και η ανθρωπότητα καλούνται να αντιμετωπίσουν τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.  

Η μεταβολή του κλίματος στη σημερινή εποχή είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα που ελκύει τους επιστήμονες να το μελετήσουν και να προβλέψουν τις επιπτώσεις του.

Επιστημονικά στοιχεία επιβεβαιώνουν, ότι λαμβάνουν ήδη χώρα κλιματικές μεταβολές και υπάρχουν νέα και ισχυρότερα στοιχεία ότι το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης της θερμοκρασίας, που παρατηρείται τα τελευταία πενήντα χρόνια οφείλεται σε ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι επιστήμονες προβλέπουν επίσης ότι ο ρυθμός της αλλαγής θα είναι ταχύτερος απ’ ότι αναμενόταν στο παρελθόν.

Πολλές ενέργειες έχουν πραγματοποιηθεί με στόχο τον περιορισμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής (συνέδρια, διεθνείς συμβάσεις, κ.ά.)

Πάντως μόνο με προσαρμοστικές κινήσεις και υιοθετώντας τρόπους μετριασμού για τη κλιματική αλλαγή και φυσικά αλλάζοντας νοοτροπίες και συμπεριφορές με τη βοήθεια περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, μπορούμε να αποδεσμευτούμε από την πιθανότητα μιας καταστροφικής έκβασης.

Λέξεις – κλειδιά: Περιβάλλον, Καταστροφή, Αιτίες & Επιπτώσεις, Αντιμετώπιση                       

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κλιματική αλλαγή που προκαλείται από την αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, αναμένεται να επηρεάσει αρνητικά ανθρώπους, δραστηριότητες, περιβάλλοντα και οικοσυστήματα. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται αισθητές με την αύξηση της θερμοκρασίας, τη συνεπαγόμενη τήξη των πάγων και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την αλλαγή στα μοτίβα των βροχοπτώσεων, τα συχνότερα και εντονότερα καιρικά φαινόμενα κ.α. Είναι πλέον βέβαιο πως η αλλαγή του κλίματος είναι ανθρωπογενής.

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αναμένεται να επιβαρύνουν τομείς όπως της υγείας, της γεωργίας, της περιβαλλοντικής σταθερότητας και της σταθερότητας των βιοτόπων, της διαβίωσης των ειδών, τον οικονομικό, τον κοινωνικό, τον τομέα της πληθυσμιακής ισορροπίας και ψυχολογίας, τους τομείς σίτισης και πόσιμου νερού καθώς και της γεωγραφικής και πληθυσμιακής κατανομής.

Σκοπός της παρούσας εργασίας, είναι η παρουσίαση και η ανάλυση στοιχείων που σχετίζονται με την Κλιματική Αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος και οι τρόποι αντιμετώπισης.

Στην αρχή παρουσιάζονται γενικά στοιχεία περί κλιματικής αλλαγής, καθώς επίσης και οι αιτίες που την προκαλούν.

Στη συνέχεια εντοπίζονται κυρίως οι επιπτώσεις που θα προκαλέσουν την καταστροφή του περιβάλλοντος.

Ακολουθεί περιγραφή πολιτικών και μέτρων αντιμετώπισηςτου φαινομένου της κλιματικής αλλαγής, ενώ προς το τέλος δίνονται συμπεράσματα και σχόλια για το συγκεκριμένο θέμα.

Τέλος αναφέρεται η βιβλιογραφία (ελληνική και ξένη) που χρησιμοποιείται για την επεξεργασία και συγγραφή αυτής της εργασίας.

Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στην παρούσα εργασία βασίζεται σε τρεις οπτικές γωνιές:

• Στην εξέταση των διαφόρων παραγόντων και συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, με βάση πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, από ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία.
• Στην παρουσίαση στατιστικών στοιχείων απόδοσης των  τελευταίων χρόνων.
•  Στην  ανάλυση των παρατιθέμενων στοιχείων για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.

1. ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

1.1  Γενικά

Κλιματική αλλαγή σημαίνει «αλλαγές στην κατάσταση του κλίματος που μπορεί να προσδιοριστεί από αλλαγές στο μέσο όρο και / ή την μεταβλητότητα των ιδιοτήτων του που εξακολουθεί να υφίσταται για μεγάλο χρονικό διάστημα, συνήθως δεκαετίες ή και περισσότερο». (H. Riebeek  2010).

Ο όρος «αλλαγή του κλίματος», αναφέρεται στις αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί από τις αρχές του 1900 και περιλαμβάνουν ανθρωπογενείς και φυσικούς παράγοντες που συνέβαλλαν σε αυτήν. (S.C.Nodvin  2000).

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα επιβαρύνουν πολλούς τομείς όπως της υγείας, της γεωργίας, της περιβαλλοντικής σταθερότητας και της σταθερότητας των βιοτόπων, της διαβίωσης των ειδών, τον οικονομικό, τον κοινωνικό, τον τομέα της πληθυσμιακής ισορροπίας και ψυχολογίας, τον τομέα σίτισης και πόσιμου νερού, της γεωγραφικής θερμοκρασιακής και πληθυσμιακής κατανομής κ.α.

Οι κυριότερες διαπιστώσεις που αφορούν στο κλίμα, όπως διατυπώθηκαν από την πιο πρόσφατη, 5η έκθεση της IPCC (Διακυβερνητική Ομάδα για Κλιματική Αλλαγή)  του 2013,είναι οι εξής:

• Η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα βρίσκεται σε επίπεδα που δεν έχει γνωρίσει ο πλανήτης εδώ και τουλάχιστον 800.000 χρόνια. Η αύξηση του CO₂ κατά 40% σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα οφείλεται στην καύση ορυκτών καυσίμων.
• Είναι πλέον «αναμφίβολο» ότι η μέση θερμοκρασία της γης ανεβαίνει λόγω της αύξησης των αερίων του θερμοκηπίου. Η θέρμανση αυτή θεωρείται, με πιθανότητα 95%, να οφείλεται στον άνθρωπο.
• Μέχρι το τέλος του αιώνα η μέση επιφανειακή θερμοκρασία θα ανέβει κατά 0,3 έως 4,8 βαθμούς κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, ανάλογα με τα μέτρα που θα ληφθούν για τη μείωση των εκπομπών
• Τα καλύμματα πάγου της Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας χάνουν μάζα τις τελευταίες δύο δεκαετίες και οι παγετώνες σε όλο τον κόσμο υποχωρούν. Αναμένεται, το λιώσιμο αυτό, να συνεχιστεί.
  • Είναι πλέον σίγουρο ότι τα ανώτερα στρώματα των ωκεανών θερμάνθηκαν το διάστημα 1971-2010. Η θέρμανση αυτή θα προχωρήσει αυτό τον αιώνα σε μεγαλύτερα βάθη.

(IPCC, "5th Assesment Report," 2013)                         

1.2  Ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της κλιματικής αλλαγής

Οι πιο χαρακτηριστικές περίοδοι στην εξέλιξη της κλιματικής αλλαγής, είναι:

Η περίοδος της Νεότερης Δρυός (Younger Dryas)

Η ονομασία της προέρχεται από ένα αλπικό αγριολούλουδο, τη Δρυά (dryas octopetala). Η περίοδος ονομάστηκε Νεότερη Δρύας προκειμένου να μη ταυτιστεί με την περίοδο της Παλαιότερης Δρυάδας (Older Dryas), η οποία παρουσιάστηκε 1000 χρόνια πριν, με διάρκεια 300 χρόνια. Η συγκεκριμένη περίοδος προκλήθηκε από πλημμύρα στο βόρειο Ατλαντικό, εξαιτίας λιωσίματος πάγου που κάλυπτε τη βόρεια Αμερική. Οι μεγάλες ποσότητες γλυκού νερού που εισήχθησαν στον Ατλαντικό άλλαξαν την πυκνότητα των υδάτων του ωκεανού προκαλώντας διακοπή της ανανέωσης βαθιών νερών όπου στηρίζεται το ρεύμα του κόλπου, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν παγετώνες στη βόρεια Ευρώπη. (Ζιακόπουλος Δ.   2009)

Η Θερμή Μεσαιωνική Περίοδος (Medieval Warm Period-MWP)

 Η διάρκειά της ήταν πέντε αιώνες (8ος-13ος), με τη θερμοκρασία να παρουσιάζει άνοδο τα καλοκαίρια παρόλο που οι χειμώνες ήταν αρκετά ψυχροί. Το διάστημα αυτό οι θερμοκρασίες ήταν λίγο χαμηλότερες σε σχέση με τις αρχές και τα μέσα του 20ου αιώνα. Οι κλιματικές μεταβολές δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τον αποικισμό της Γροιλανδίας από τους Βίκινγκς και την καλλιέργεια αμπελιών στη Βρετανία. (Ζιακόπουλος Δ.  2009)

Η Μικρή Παγετώδης Εποχή (Little Ice Age-LIA)

Δε θεωρείται παγκόσμιο φαινόμενο παρόλο που επηρέασε την Ευρώπη, το βόρειο ημισφαίριο και εν συνεχεία, περιοχές του νότιου ημισφαιρίου. Χαρακτηριστικό της ήταν οι δριμείς χειμώνες, κυρίως για την Ευρώπη και τη βόρεια Αμερική, που είχαν συνέπεια την εξάπλωση ασθενειών, ακόμη και θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων. Αξίζει να σημειωθεί πως τα έτη 1650, 1770 και 1850 παρατηρήθηκαν εξαιρετικά χαμηλές θερμοκρασίες. Την περίοδο 1645-1715 παρατηρήθηκε «το ελάχιστο του Μόντερ» δηλαδή χαμηλή ηλιακή δραστηριότητα. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την αύξηση της ηφαιστειακής δραστηριότητας και την επιβράδυνση της κυκλοφορίας της θερμοαλατότητας, που ανανεώνει τα βαθιά νερά του βόρειου Ατλαντικού, ήταν καθοριστικοί παράγοντες για την πρόκληση της Μικρής Παγετώδους Εποχής. (Ζιακόπουλος Δ. , 2009) και (Poncea, Borromei, Menounos, & Rabassaa, 2016) .

Από την αρχή του 20ου αιώνα το κλίμα της γης έχει παρουσιάσει σημαντική σταδιακή συνολική θέρμανση κατά περίπου 0,7 βαθμούς Κελσίου σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ στην Ευρώπη η αύξηση αυτή ανέρχεται στους 0,95 βαθμούς Κελσίου.   (Ακύλας Ε., Λυκούδης Σ., Λάλας Δ. 2005).

 1.3  Πρόγνωση κλιματικής αλλαγής

Το μέγεθος των μελλοντικών κλιματικών αλλαγών, τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε τοπικό επίπεδο, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις μελλοντικές συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου. Οι σημαντικότεροι παράγοντες από τους οποίους θα καθοριστεί η μελλοντική εξέλιξη του κλίματος είναι:

• η ευαισθησία του κλίματος στις μεταβολές των συγκεντρώσεων των αερίων του θερμοκηπίου,
• η επίδραση των συγκεντρώσεων αιωρούμενων σωματιδίων στο ισοζύγιο ακτινοβολίας και
• η θερμική αδράνεια των ωκεανών, που δημιουργεί καθυστέρηση στην αντίδραση του κλιματικού συστήματος και επιβραδύνει το ρυθμό της αύξησης της θερμοκρασίας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ακόμη υπάρχουν ενδείξεις ότι η ένταση της θέρμανσης θα αυξάνεται από τα μέσα προς τα υψηλά γεωγραφικά πλάτη, ενώ θα είναι μεγαλύτερη κατά το χειμώνα σε σχέση με το θέρος. Η θέρμανση στους τροπικούς αναμένεται να είναι μικρότερη από το μέσο όρο. (Ακύλας Ε., Λυκούδης Σ., Λάλας Δ. 2005).

2. ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

2.1  Ρύπανση της ατμόσφαιρας και περιβάλλοντος (Ανθρωπογενής παρέμβαση)

Από τις κυριότερες αιτίες που επηρεάζουν την κλιματική αλλαγή, είναι η ρύπανση της ατμόσφαιρας, του νερού, του εδάφους, η όξινη βροχή, η ρύπανση του περιβάλλοντος και η ραδιενεργός ρύπανση.

Η ρυπανση της ατμόσφαιρας είναι ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς παρατηρήθηκε εντονότερα τις τελευταίες δεκαετίες παράλληλα με την πρόοδο που σημείωσε ο άνθρωπος. Τα εργοστάσια, οι μονάδες παραγωγής ενέργειας, οι μονάδες επεξεργασίας μεταλλευμάτων (π.χ. χυτήρια χαλκού), τα σύγχρονα μέσα μεταφοράς (αυτοκίνητα, αεροπλάνα) είναι υπεύθυνα για την εκπομπή βλαβερών αερίων και σωματιδίων στην ατμόσφαιρα. Πηγές ατμοσφαιρικής ρύπανσης, επίσης, συνιστούν φυσικά φαινόμενα, όπως οι πυρκαγιές και η έκρηξη ηφαιστείων.(Κούγκολος Α. 2007)            

Η ρύπανση του νερού προκαλείται από τη ρύπανση των ποταμών, των λιμνών, των θαλασσών αλλά και των υπόγειων υδάτων, επειδή τα εργοστάσια εναποθέτουν εκεί τα σκουπίδια και τα απόβλητά τους. Επίσης, εκεί συχνά καταλήγουν τα λύματα και από τα νοικοκυριά. Τα υπόγεια ύδατα ρυπαίνονται, όταν χύνονται στο έδαφος διάφορα βλαβερά και επικίνδυνα για την υγεία υγρά, που απορροφούνται από το έδαφος και καταλήγουν στον υδροφόρο ορίζοντα. Επίσης, ρύπανση προκαλούν όλων των ειδών τα πλαστικά  και τα είδη αλουμινίου.

  Όσον αφορά στη ρύοανση του εδάφους, τα τελευταία χρόνια το έδαφος και το υπέδαφος υφίστανται αλλοίωση σε βάθος μερικών μέτρων από τα λιπάσματα, τα φυτοφάρμακα και τα ζιζανιοκτόνα. Επίσης, το έδαφος ρυπαίνεται από τοξικές ουσίες, ρύπους, πλαστικά αντικείμενα, σκουπίδια κ.λπ. Άλλες αιτίες ρύπανση του εδάφους είναι οι ρύποι της ατμόσφαιρας και  η υπερεκμετάλλευση της Γης. (Χατζημπίρος Κ.  2007).,

Το φαινόμενο της όξινης βροχής παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες στις βιομηχανικές κυρίως περιοχές της Γης. Τα καυσαέρια των αυτοκινήτων, τα αέρια (κυρίως θείο και άζωτο), που εκπέμπουν τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και άλλες βιομηχανίες, αναμειγνύονται με το νερό και το καθιστούν όξινο. Έτσι, λοιπόν, η βροχή (ή το χιόνι) που πέφτει στη Γη και περιέχει τα βλαβερά αέρια, ονομάζεται όξινη βροχή. Στην πραγματικότητα, όμως, ο όρος όξινη βροχή δεν περιγράφει σωστά το φαινόμενο αυτό αφού οι όξινες ουσίες μπορεί να εναποτίθενται μέσω της βροχής, μέσω άλλων μορφών του υγρού αέρα, αλλά επίσης, μπορεί να εναποτίθενται και ως ξηρά σωματίδια (Χατζηκώστας Α., Σδούγκας Γ.  2013).

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η μεγάλη τεχνολογική πρόοδος και η ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη έχουν προκαλέσει ανεπανόρθωτη ρύπανση του περιβάλλοντος. Το φυσικό περιβάλλον ρυπαίνεται από τις τεράστιες ποσότητες απορριμμάτων που δημιουργούν οι άνθρωποι καθημερινά στο σπίτι, στο σχολείο, στην εργασία, στην εκδρομή, στο ταξίδι κ.λπ. (Γεωργιάδης Θ., κ.ά.  2004).

Η ανάπτυξη, των διαφόρων εφαρμογών της πυρηνικής ενέργειας καθώς και η εκτεταμένη χρήση των ακτινογραφιών από την ιατρική, δημιούργησαν μια νέα κατάσταση και οδήγησαν στη ραδιενεργό ρύπανση. Τα πυρηνικά ατυχήματα σε όλα τα στάδια των πυρηνικών εφαρμογών έχουν ήδη δημιουργήσει σοβαρές καταστάσεις ρύπανσης, ενώ η αποθήκευση των ραδιενεργών αποβλήτων απειλεί μελλοντικά με εκτεταμένη ραδιενεργό ρύπανση τη Βιόσφαιρα. Τα ραδιενεργά στοιχεία μεταφέρονται με τον άνεμο, τη βροχή, τα ποτάμια, τα θαλάσσια ρεύματα, κ.λπ. και εισχωρούν στους βιογεωχημικούς κύκλους και στο εσωτερικό των ζωντανών οργανισμών. (Μπινιάρης Σ.  2006).

2.2  Το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα φυσικό φαινόμενο, που ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο μαθηματικό και φυσικό Fourier, το 1824. Όπως είναι γνωστό οι ακτίνες του ήλιου θερμαίνουν την επιφάνεια της Γης. Καθώς η θερμοκρασία στη Γη αυξάνεται, η θερμότητα επιστρέφει στην ατμόσφαιρα και ένα μέρος της απορροφάται ή αντανακλάται πίσω στη Γη από τα αέρια του θερμοκηπίου, που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα, όπως το διοξείδιο του άνθρακα, οι υδρατμοί, το υποξείδιο του αζώτου, το μεθάνιο και το όζον. Αυτή η φυσική διαδικασία ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκηπίου και είναι αυτή που ευθύνεται για τη ζωή στον πλανήτη μας. Χωρίς αυτή, ο μέσος όρος θερμοκρασίας του πλανήτη μας θα ήταν -18 βαθμούς Κελσίου. Το φαινόμενο της αύξησης της θερμοκρασίας κοντά στην επιφάνεια της γης, που οφείλεται στην ανθρωπογενή εκπομπή των αερίων του θερμοκηπίου, ονομάζεται πρόσθετο ή ανθρωπογενές φαινόμενο του θερμοκηπίου και είναι το πραγματικό πρόβλημα για την ανθρωπότητα   (Ahmada, N.,  Hossain, D.  2014).

Οι κυριότερες επιπτώσεις αυτού του  φαινομένου  θεωρούνται οι ακόλουθες:

Αύξηση των βροχοπτώσεων, μεγαλύτερη ξηρασία στα μέσα γεωγραφικά πλάτη, κυρίως το καλοκαίρι, συχνότερη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, άνοδος της στάθμης της θάλασσας με αποτέλεσμα πολλές εκτάσεις να κινδυνεύουν να χαθούν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, αλλαγές στη βλάστηση, κ.ά.   (Zuberi, S.,  Jibran, M.  2015).

2.3  Η τρύπα του όζοντος

Είναι παγκόσμιο περιβαλλοντικό φαινόμενο, όπως και το φαινόμενο του θερμοκηπίου, όπου το στρώμα του όζοντος στη στρατόσφαιρα μειώνεται εξαιτίας των χλωροφθορανθράκων. Οι χλωροφθοριούχοι άνθρακες (CFC’s) που απελευθερώνονται από τα αεροζόλ, τις κλιματιστικές συσκευές, τα ψυγεία, τους πυροσβεστήρες και λοιπές συσκευές, ανεβαίνουν στη στρατόσφαιρα με αποτέλεσμα την αραίωση του στρώματος του όζοντος και τη δημιουργία της γνωστής τρύπας του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική.

Το φυσικό στρώμα όζοντος (Ο₃), που βρίσκεται στη στρατόσφαιρα (25 χλμ. περίπου πάνω από τη γη) και το οποίο δρα σαν «ασπίδα» απέναντι στην υπεριώδη ακτινοβολία, σήμερα κινδυνεύει άμεσα. Η παρουσία του όζοντος προστατεύει την ύπαρξη ζωής στη Γη και απορροφά το μεγαλύτερο μέρος της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου, που ως γνωστό είναι βλαβερή για τους ζωντανούς οργανισμούς. Παρατηρήσεις που αφορούν το όζον σε ύψος κοντά στα 40 χιλιόμετρα, δείχνουν ότι έχει μειωθεί περίπου 10 % στις μέρες μας. Η επικρατέστερη άποψη είναι πως εφόσον το όζον, που απορροφά μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας, μειώνεται, θα εισέρχεται περισσότερη θερμότητα στη Γη, η οποία σε συνδυασμό με το επίσης σοβαρό φαινόμενο του θερμοκηπίου, θα συντελεί στην υπερθέρμανση του πλανήτη.

Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1987 υπεγράφη από 46 χώρες το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, η σημαντικότερη και αποτελεσματικότερη πράξη αντιμετώπισης του φαινομένου της τρύπας του όζοντος μέχρι σήμερα. Στόχος του Πρωτόκολλου ήταν η σταδιακή εξάλειψη των χλωροφθορανθράκων (Cao, L., Plattc, U.,  Gutheilb, E.  2016).

Σχήμα 4.  Η τρύπα του όζοντος

3.  ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

3.1  Οι κυριότερες επιπτώσεις

Οι  κυριότερες επιπτώσεις που θα επιφέρουν καταστροφές στο περιβάλλον, λόγω της κλιματικής αλλαγής είναι οι εξής:

1. H άνοδος της θερμοκρασίας, που οφείλεται στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, λόγω της τρομακτικής αύξησης του διοξειδίου του άνθρακα. Είναι γεγονός ότι, οι πιο ψηλές θερμοκρασίες παρατηρήθηκαν από το 1991 έως σήμερα. Σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα, προβλέπεται ότι η θερμοκρασία σε όλο τον πλανήτη ενδέχεται να αυξηθεί κατά 1,1 μέχρι 6,4°C κατά τη διάρκεια του αιώνα που διανύουμε. Πιο συγκεκριμένα, στη νότια Ευρώπη, οι κλιματικές αλλαγές αναμένεται να επιδεινώσουν τις υφιστάμενες συνθήκες, δηλ. τις υψηλές θερμοκρασίες (καύσωνες) και την ξηρασία, δεδομένου ότι πρόκειται για μια περιοχή, η οποία είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στις διακυμάνσεις του κλίματος. Η άνοδος της θερμοκρασίας αναμένεται να αυξήσει τη συχνότητα των πυρκαγιών και να επιφέρει περαιτέρω μείωση στο  διαθέσιμο νερό.  (B. Hare.  2005).

2. Το λιώσιμο των πάγων, στους δύο πόλους της Γης, λόγω τηςαύξησης της θερμοκρασίας. Η θαλάσσια περιοχή που καλύπτεται από τον Αρκτικό πάγο στο Βόρειο Πόλο έχει συρρικνωθεί κατά 10% κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Επίσης το πάχος του πάγου πάνω από το νερό έχει σημειώσει μείωση κατά 40%. Στην Ανταρκτική, ο πάγος έχει καταστεί ασταθής. Επίσης, οι παγετώνες στη Βόρεια Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και όπου αλλού υπάρχουν θα συρρικνωθούν. Οι πολικοί πάγοι περιέχουν το 99% του γλυκού νερού στη Γη και αν έλιωναν θα οδηγούσαν σε άνοδο της επιφάνειας της θάλασσας κατά 68 μέτρα. Στην Ανταρκτική οι μεταβολές του στρώματος πάγου οφείλονται κατά κύριο λόγο σε τήξη της βάσης των παγετώνων και σε αποκόλληση παγόβουνων, καθώς οι θερμοκρασίες είναι αρκετά χαμηλές με αποτέλεσμα να συμβαίνει πολύ μικρής έκτασης επιφανειακή τήξη. (Ακύλας Ε., Λυκούδης Σ., Λάλας Δ.  2005)

3. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, είναι φυσικό επόμενο του λιώσιμου των πάγων και των παγετώνων. Κατά τον εικοστό αιώνα η στάθμη ανήλθε κατά 12 έως 22 εκατοστά και σύμφωνα με τις προβλέψεις, κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα θα ανέλθει μέχρι και τα 59 εκατοστά.  Σε μια τέτοια περίπτωση, συστάδες νησιών στους ωκεανούς καθώς και παραθαλάσσιες πόλεις και χωριά ενδέχεται να βυθιστούν.  (Cazenave, A.,  Nerem R. S.  2004).

Σχήμα 6. Μελλοντικές μεταβολές της παγκόσμιας στάθμης της θάλασσας σύμφωνα με την IPCC

4. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως η ξηρασία, οι καταιγίδες, οι πλημμύρες, ο καύσωνας αναμένεται ότι θα είναι συχνότερα αλλάκαι εντονότερα. Προβλέπεται ότι από το 2070 και μετά, κύματα καύσωνα θα σημειώνονται κάθε δύο χρόνια. Οι καταιγίδες και οι πλημμύρες θα προκαλέσουν καταστροφή των καλλιεργειών και διάβρωση του εδάφους, με αντίκτυπο στη γεωργία. Ενδέχεται, επίσης, να δημιουργηθούν προβλήματα στην ποιότητα του νερού, λόγω μόλυνσης των πηγών, γεγονός το οποίο θα έχει άμεσες επιπτώσεις και στην ανθρώπινη υγεία, αφού αυξάνεται ο κίνδυνος μολύνσεων, αναπνευστικών προβλημάτων και θανάτων. Η αναζήτηση νερού και τροφής καθώς και οι ασθένειες θα οδηγήσουν στη μετακίνηση πληθυσμών με σκοπό την εξεύρεση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Η σύνδεση των ακραίων τιμών και της κλιματικής αλλαγής είναι ακόμη υπό διερεύνηση λόγω της σχετικής έλλειψης στοιχείων και της ανεπαρκούς γνώσης των μηχανισμών του κλιματικού συστήματος. (Ακύλας Ε., Λυκούδης Σ., Λάλας Δ.  2005).

5. Η απώλεια της βιοποικιλότητας, λόγω της αλλαγής του κλίματος σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Η βιοποικιλότητα είναι το σύνολο των ζωντανών οργανισμών, ειδών και οικοσυστημάτων που αποτελούν τη ζωή στη Γη, δηλαδή τα ζώα, τα πουλιά, τα ψάρια και τα φυτά (πανίδα και χλωρίδα).  Ζώα που το φυσικό περιβάλλον διαβίωσης βρίσκεται στους πόλους της Γης ή γενικά σε ψυχρά κλίματα, όπως για παράδειγμα οι πολικές αρκούδες, οι φώκιες και οι πιγκουίνοι θα επηρεαστούν ανεπανόρθωτα από την άνοδο της θερμοκρασίας και το λιώσιμο των πάγων. Επίσης, πτηνά θα αναγκαστούν να αποδημήσουν σε διαφορετικές περιοχές από αυτές στις οποίες ζούσαν μέχρι σήμερα. Τα τροπικά και άλλα δάση στις νότιες περιοχές θα οδηγηθούν σε αφανισμό και ένα ποσοστό της τάξης του 60% των ειδών που υπάρχουν σε ορεινές περιοχές, θα εξαφανιστούν.  (http://www.europa.eu.int/smartapi/cgi) .Τα ζώα που διέμεναν στα δάση αυτά, θα αναγκαστούν να αναζητήσουν φωλιά σε άλλο χώρο, που θα πρέπει να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Παράλληλα, αναμένεται να επεκταθεί η περίοδος ξηρασίας και να αυξηθεί ο κίνδυνος πυρκαγιών. Στη Μεσόγειο θάλασσα, όπου η θερμοκρασία του νερού προβλέπεται να αυξηθεί, θα εμφανιστούν νέα είδη ψαριών, τα οποία θα επηρεάσουν τη δραστηριότητα των επαγγελματιών αλιέων της περιοχής. (Μελάς Δ.  2000).

6. Η ερημοποίηση της γης, όπως έχει οριστεί στην Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής του Περιβάλλοντος (1992), είναι η υποβάθμιση της γης στις ξηρές, ημίξηρες και ύφυγρες περιοχές, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσμα κυρίως των  κλιματικών διακυμάνσεων και ανθρώπινων δραστηριότητων  (UNEP  1992).

Εκτιμάται ότι 170 χώρες επηρεάζονται άμεσα από την ερημοποίηση, ενώ θεωρείται ότι άλλες 50 χώρες επηρεάζονται έμμεσα. Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Διεθνές Κέντρο Μελετών των Ξηρών-Ημίξηρων Περιοχών στο Τέξας, περίπου το 70% των ξηρών περιοχών της γης εμφανίζουν χαρακτηριστικά ερημοποίησης. Σύμφωνα με δεδομένα που παρουσιάστηκαν στην Συνδιάσκεψη του Ρίο για το περιβάλλον το 1992, περισσότερο από το 1/3 των εδαφών έχει επηρεαστεί από την ερημοποίηση, με την γεωργική γη να υπόκειται στον μεγαλύτερο κίνδυνο (Dregne et al., 1991).

Ο ελλαδικός χώρος εμφανίζεται έντονα υποβαθμισμένος, με πολλές περιοχές να αντιμετωπίζουν υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης. Οι περιοχές υψηλού κινδύνου ερημοποίησης είναι μεγάλο μέρος της Στερεάς Ελλάδος, το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου, η ορεινή ζώνη των Ιονίων Νήσων, τα νησιά του Αιγαίου, η Εύβοια, η ανατολική Κρήτη, τμήματα της Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Θράκης. Όπως προκύπτει από πρόσφατες μελέτες της Εθνικής Επιτροπής για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, το 35% του ελλαδικού χώρου χαρακτηρίζεται από υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης, ενώ το 49% χαρακτηρίζεται από μέτριο κίνδυνο. Το υπόλοιπο 16% του ελλαδικού χώρου θεωρείται χαμηλού κινδύνου ερημοποίησης (Alexandris S.  1989).

3.2   Οι επιπτώσεις στην Ελλάδα

Εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, στην Ελλάδα θα προκύψουν οι παρακάτω αλλαγές:

• Αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2,5 βαθμούς Κελσίου, σε σχέση με το διάστημα 1961-1990. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αύξηση θα φτάσει τους 3,8 βαθμούς Κελσίου, τους θερινούς μήνες.
• Αύξηση των ημερών με καύσωνα κατά 15-20 ετησίως, μέχρι το 2050.
• Μείωση των βροχοπτώσεων κατά 12% κατά μέσο όρο.
• Αύξηση της στάθμης της θάλασσας κατά 20 έως 59 εκατοστά, μέχρι του τέλους του αιώνα, σύμφωνα με την IPCC, 2007.
• Αύξηση των ακραίων καιρικών φαινομένων, κυρίως σε Κεντρική Μακεδονία, Θεσσαλία, Δυτική Πελοπόννησο, Αττική και Κρήτης   (Γεωργακόπουλος Θ.  2017).

4.  ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

4.1  Μέτρα σε διεθνές επίπεδο

Για τη μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής έχουν πραγματοποιηθεί ενέργειες σε διεθνές επίπεδο, που έχουν στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και κυρίως τη μείωση των εκπομπών των αερίων, που συντελούν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τα σημαντικότερα μέτρα είναι η Σύμβαση-Πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, το Πρωτόκολλο του Κιότο, καθώς και η Πράσινη και η Λευκή Βίβλος και η συμφωνία των Παρισίων (Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΓΣΕΕ, ΤΕΕ, WFF  2011).

Η Σύμβαση-Πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (United Nation Framework Convention on Climate Change-U. N. F. C. C. C.), ήταν το πρώτο διεθνές μέτρο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής που υπεγράφη τον Ιούνιο του 1992 στο Ρίο από 154 χώρες, στη διάρκεια στη της Συνόδου Κορυφής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη. Από τη Σύμβαση τέθηκαν οι βάσεις για μελλοντικές δράσεις, όπως: Ανάπτυξη, ενημέρωση και δημοσιοποίηση εθνικών απογραφών των ανθρωπογενών εκπομπών, δημοσίευση, αναθεώρηση και εφαρμογή εθνικών για την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών, υιοθέτηση πολιτικών και μέτρων που να στοχεύουν στην επαναφορά των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου στα επίπεδα της δεκαετίας 1990- 2000, για τα ανεπτυγμένα κράτη.  (United Nations. United Nation Framework Convention on Climate Change. 1992).

Το Πρωτόκολλο του Κιότο, είναι μία άλλη σημαντική, διεθνής και νομοθετική πράξη που στοχεύει στη μείωση των κλιματικών μεταβολών. Θεσπίστηκε στις 11 Δεκεμβρίου 1997 και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα το υπέγραψε στις 29 Απριλίου 1998. Περιλαμβάνει δεσμεύσεις των εκβιομηχανισμένων χωρών για μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν τη θέρμανση του πλανήτη, κατά την περίοδο 2008-2012, σε ποσοστό 5,2% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990 και ανάπτυξη των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Τα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν υποχρεωμένα να μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 8% στο ίδιο διάστημα. Η εθνική υποχρέωση των χωρών καθορίσθηκε με βάση ένα εθνικό ανώτατο όριο εκπομπών και με βάση τη συμφωνία, ότι αν μία χώρα εκπέμψει αέρια του θερμοκηπίου με τιμές μικρότερες του καθορισμένου ορίου, τότε μπορεί να πουλήσει το αχρησιμοποίητο μέσο των εκπομπών της σε άλλη χώρα που έχει υπερβεί το ανώτατο όριο. (United Nations. Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change, 1998).

Η Πράσινη Βίβλος, είναι  η συμφωνία που ομαδοποιεί μια σειρά από αναπτυξιακούς στόχους και επιλογών των μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λαμβάνοντας υπόψη τα διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης. Αποφασίστηκε ότι οι στόχοι πολιτικής που τέθηκαν, θα υλοποιηθούν με μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, με ύπαρξη Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και με εξοικονόμηση ενέργειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο ως προς την επίτευξη των στόχων μέχρι το 2020 ενώ ένα νέο πλαίσιο αναμένεται να δημιουργηθεί το 2030 που θα αφορά τις πολιτικές και το κλίμα. Η προσπάθεια περαιτέρω μείωσης των αερίων του θερμοκηπίου και γενικότερα της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος και φυσικά η προσαρμοστικότητά του στις επιπτώσεις της αλλαγής, θα επιτευχθεί με ένα νέο πλαίσιο, τη Λευκή Βίβλο, το 2050. Για να επιτευχθεί ο στόχος μείωσης των εκπομπών της Ευρώπης κατά περισσότερο από 80% έως το 2050 θα πρέπει να είναι σχεδόν μηδενικές οι ανθρακούχες εκπομπές κατά την παραγωγή ενέργειας. (ΥΠΕΚΑ  2017).

Η συμφωνία των Παρισίων, που υπογράφηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2015 στο Παρίσι, είναι μια παγκόσμια συμφωνία για την κλιματική αλλαγή που έχει στόχο  τη συγκράτηση της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη. Τα κύρια στοιχεία της συμφωνίας είναι τα εξής:

• οι κυβερνήσεις συμφώνησαν να συγκρατήσουν την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη αρκετά κάτω από τους 2 βαθμούς Κελσίου, για την περίοδο από το 2020 και μετά.
• οι χώρες υποχρεώθηκαν να υποβάλουν ολοκληρωμένα εθνικά σχέδια δράσης για το κλίμα, με στόχο τη μείωση των εκπομπών του και  να γνωστοποιούν ανά 5ετία τις συνεισφορές τους, με σκοπό τον καθορισμό πιο φιλόδοξων στόχων.
•  η Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλες ανεπτυγμένες χώρες θα εξακολουθήσουν να παρέχουν χρηματοδότηση μέτρων αντιμετώπισης της αλλαγής του κλίματος, προκειμένου να βοηθήσουν τις αναπτυσσόμενες χώρες τόσο να μειώσουν τις εκπομπές όσο και να θωρακιστούν έναντι των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής (Bakker C.  2015).

4.2  Μέτρα σε εγχώριο επίπεδο

Η Ελλάδα συμμετέχει σε αυτή τη παγκόσμια προσπάθεια για την κλιματική αλλαγή, μέσω της εφαρμογής της ευρωπαϊκής πολιτικής. Η προσπάθεια αντανακλάται στην κατάρτιση του εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου Αναφοράς 2007 – 2013 για το περιβάλλον και του πρώτου και δεύτερου Εθνικού Σχεδίου Κατανομής Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΕΣΚΔΕ), στη λειτουργία του Μητρώου Δικαιωμάτων Εκπομπών Αερίων Θερμοκηπίου, στο Θεσμικό πλαίσιο για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, καθώς και σε μια σειρά λοιπών σχετικών δράσεων.  Η Ελλάδα δεσμεύτηκε, σύμφωνα με την απόφαση 2002/358/ΕΚ του Ευρωπαϊκού συμβουλίου της 25ης Απριλίου 2002, κατά την οποία η Ευρωπαϊκή κοινότητα ενέκρινε το πρωτόκολλο του Κιότο, να περιορίσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, το διάστημα 2008 – 2012 στο 25%.

Τον Δεκέμβριο του 2014, το υπουργείο περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής ,το ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών και η Τράπεζα της Ελλάδος, υπέγραψαν μνημόνιο συνεργασίας που αφορούσε εκτός των άλλων και τη σύνθεση του κειμένου της Εθνικής Στρατηγικής για την Προσαρμογή στη Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ), το οποίο τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση (από 24/11/2015 έως 08/12/2015). Ο πρωταρχικός σκοπός της ΕΣΠΚΑ είναι να συμβάλλει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας της χώρας όσον αφορά τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή και στη δημιουργία των προϋποθέσεων ώστε οι αποφάσεις να λαμβάνονται με βάση τη σωστή πληροφόρηση και με μακροπρόθεσμη στόχευση, αντιμετωπίζοντας τους κινδύνους και αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που πηγάζουν από τη κλιματική αλλαγή (ΥΠΕΚΑ  2018).

Σχήμα 9. Mεταβολή κλιματικών παραμέτρων, θερμοκρασίας-βροχοπτώσεων στην ΑΘΗΝΑ (2015-2045)

Πηγή: ΕΜΕΚΑ, 2016

5.   ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΧΟΛΙΑ

Δυστυχώς οι επιστήμονες σήμερα, που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή δεν μπορούν να  προβλέψουν με ακρίβεια τη χρονική διάρκεια μιας μελλοντικής αλλαγής στο κλίμα και πιθανόν, να χρειαστούν δεκαετίες ολόκληρες πριν δώσουν περισσότερα ακριβή στοιχεία. Από την άλλη πλευρά, οι ταχύτατα αυξανόμενες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου αλλάζουν σίγουρα την ισορροπία της ακτινοβολίας προς τη γη, οδηγώντας έτσι σε ταχύτατη αλλαγή του κλίματος. Η ουσιαστική αλλαγή στο κλίμα θα έχει καταστροφικές  συνέπειες στον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Όλα τα έθνη πρέπει να ταχθούν υπέρ της παρεμπόδισης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, ώστε να μη προκληθούν επικίνδυνες αλλαγές στο κλίμα. Τα μέτρα που έχουν ληφθεί δεν είναι αρκετά, για να εξαλειφθούν οι συνέπειες από την αλλαγή του κλίματος. Κύριος στόχος είναι η μείωση του ρυθμού αύξησης της θερμοκρασίας τα επόμενα χρόνια, ώστε το 2100 η άνοδος να είναι μικρότερη από 2 βαθμούς Κελσίου.

Προσωπική μου άποψη είναι ότι όλοι οι πολίτες έχουν την ευθύνη για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Γι’ αυτό χρειάζεται η περιβαλλοντική αγωγή των πολιτών, δια μέσου της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, ώστε να αποκτήσουν στάσεις και συμπεριφορές φιλικές προς το περιβάλλον. Η διαμόρφωση συνειδητών πολιτών που να προτείνουν λύσεις και να συμμετέχουν στη λήψη και εκτέλεση αποφάσεων για την προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος, αποτελεί την πλέον ελπιδοφόρα επένδυση για ένα καλύτερο περιβαλλοντικά μέλλον.

6.   ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α.  Ξενόγλωσση

Ahmada, N., & Hossain, D. (2014, Δεκέμβριος 16)  Climate Change and Global Warming Discourses and Disclosures in the Corporate Annual Reports: A Study on the Malaysian Companies. Science Direct, σ. 8.

Alexandris, S. (1989)  The impacts of fires on the forestry and natural environment. In: The protection of the environment and the agricultural production. Geotechnical Society of Greece.

Bakker C. (2015)  Climate Governance towards Paris 2015 and beyond: EU and US perspectives.

B. Hare (2005)  Relationship between increases in global mean temperature and impacts on ecosystems, food production, water and socio-economic system.

Cao, L., Plattc, U., & Gutheilb, E. (2016, Μάιος)  Role of the boundary layer in the occurrence and termination of the tropospheric ozone depletion events in polar spring. Science Direct, σ. 13.

Cazenave, A., and R. S. Nerem.  (2004)   Present-day sea level change.

Dregne, H., Kassas, M. and Rozanov, B. (1991)  A new assessment of the world status of desertification. Desertification Control Bulletin  20:6-18, UNEP.

Europa.  (2013)

H.Riebeek  (2010)  earthobservatory.nasa.gov.

IPCC.  (2001a)

IPCC PCC.  (2007)  Summary for Policymakers. In: Climate Change 2007: The Physical

Science Basis.

IPCC. (2013)   5th Assesment Report.

Poncea, J. F., Borromei, A., Menounos, B., & Rabassaa, J. (2016, Μάιος 6)  Late-Holocene and Little Ice Age palaeoenvironmental change inferred from pollen analysis, Isla de los Estados, Argentina. Science Direct.

S. C. Nodvin. (2010)  «Global warming,» The Encyclopedia of Earth.

UNEP.  (1992)  World Atlas of Desertification. United Nations Environment.

United Nations.  (1992)  United Nation Framework Convention on Climate Change.

United Nations. (1998)  Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change.

Zuberi, S., & Jibran, M. (2015, Απρίλιος)  Greenhouse effect reduction by recovering energy from waste landfills in Pakistan. Science Direct, σ. 15.

Β.  Ελληνική

Ακύλας Ε., Λυκούδης Σ., Λάλας Δ., Παρατηρητήριο Κλιματικών Αλλαγών, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. (2005)  Κλιματική Αλλαγή στον Ελλαδικό χώρο, Ανάλυση Παρατηρήσεων: τάσεις των τελευταίων 100 ετών.  Αθήνα.

Γεωργακόπουλος Θεοδωρής. (2017)  Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελληνική Οικονομία.

Γεωργιάδης Θ., κ.ά. (2004)  Διάθεση Αποβλήτων και οι Επιπτώσεις τους στο Περιβάλλον. Ε.Α.Π  Πάτρα.

ΕΜΕΚΑ, 2016

Ζιακόπουλος, Δ. (2009)  Ο γιος της γης και του ήλιου, τόμος ΙΙ «η πρόγνωση».  Αθήνα.

Ζιακόπουλος, Δ. (2009)  Ο γιος της γης και του ήλιου, τόμος ΙΙΙ "ο έλεγχος".  Αθήνα.

Κούγκολος, Α. (2007)  Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Μηχανική.  Θεσσαλονίκη.

Μελάς Δ., κά,  (2000)  Κλιματικές αλλαγές.  Αθήνα.

Μπινιάρης Σ. (2006)  Το Περιβάλλον Ρύπανση και Προστασία.

Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΓΣΕΕ, ΤΕΕ, & WFF. (2011). Οδικός χάρτης για την προσαρμογή της Ελλάδας στην κλιματική αλλαγή.

ΥΠΕΚΑ, 2017

ΥΠΕΚΑ, 2018

Χατζηκώστας Α.,  Σδούγκας Γ. (2013)  Το Πρωτόκολλο του Κιότο και η εφαρμογή του στην Ελλάδα.

Χατζημπίρος Κ.  (2007)  Οικολογία - Οικoσυστήματα και Προστασία του Περιβάλλοντος. Εκδόσεις: Συμμετρία, Αθήνα

WWF Ελλάς  (2009)  Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, κατά το άμεσο μέλλον.

Γ.  Διαδικτυακή

Συμφωνία Παρισίων, διαθέσιμο στο: https://www.consilium.europa.eu/el/policies/climate-change/timeline/ (Επίσκεψη στις 14/05/2019)

Σύνοψη της νομοθεσίας της ΕΕ, διαθέσιμο στο: http://eur-lex.europa.eu/el/dossier/dossier (Επίσκεψη στις 22/04/2019)

United Nations (UN). (1988)  Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change, διαθέσιμο στο: http://unfccc.int/resource/docs/convkp/kpeng.pdf, (Επίσκεψη στις 02/05/2019)

https://www.dianeosis.org/2017/06/climate_change/ (Επίσκεψη στις  17/04/2019)

http://earthobservatory.nasa.gov/Features/GlobalWarming/ (Επίσκεψη στις  21/04/2019)

 http://ec.europa.eu/regional_policy/el/information/publications/brochures/2014/the-eu-explained-regional-policy-making-europes-regions-and-cities-more-competitive-fostering-growth-and-creating-jobs (Επίσκεψη στις  05/05/2019)

 http://www.ypeka.gr (Επίσκεψη στις  06/05/2019)

Ο Αθανάσιος Κανδηλάπτης είναι Μαθηματικός, Διευθυντής του Γυμνασίου Μυγδονίας