Πως η Θεωρία της φωτογραφίας συνδέεται με ανατρεπτικά ρεύματα σκέψης σε σχέση με τον ορθολογισμό και τι επιτυγχάνεται με τη χρήση της φωτογραφίας στα περιβαλλοντικά προγράμματα?

Συγγραφέας: 

Το Ζεν και γενικότερα η φιλοσοφία του Βούδα, η φιλοσοφία του Επίκουρου, η κβαντική θεωρία, το software του FuzzyLogic στηρίζονται στην αμφισβήτηση της ορθής λογικής, όπως αυτή διδάσκεται στην Δύση τους τελευταίους δεκάδες αιώνες. Η θεμελίωση της ξεκινά από τον Αριστοτέλη, με την λογική του τύπου του αποκλειόμενου μέσου, δηλαδή «το «Α» δεν μπορεί ταυτόχρονα να είναι και μη «Α»». Η εδραίωση της αμφισβήτησης αυτής είναι ζωτικής σημασίας για την πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού και πολιτιστικά και πολιτισμικά.  Βέβαια, όπως όλες οι ιδέες, οι άνθρωποι πρέπει να έρχονται σε επαφή μαζί της μέσω της εκπαίδευσης τους,, κυρίως τον καιρό, που αυξάνονται «με γεωμετρικό ρυθμό» οι νευρωνικές συνάψεις του εγκεφάλου τους, κατά την διάρκεια της νεανικής μαθητικής τους ζωής. Μέχρι να πάρει αυτή η ιδέα συγκεκριμένη δομή και μορφή, ώστε να ενταχθεί στο πλαίσιο των κλασικών διδασκόμενων μαθημάτων, θα πρέπει να ερευνήσουμε τον ρόλο της φωτογραφίας, σαν μέσο περιβαλλοντικών θεμάτων, στη πνευματική και ψυχική εξέλιξη των μαθητών.

Τι αναφέρει, όμως το Ζεν και γενικότερα η φιλοσοφία του Βούδα, η φιλοσοφία του Επίκουρου, η κβαντική θεωρία, το software του FuzzyLogic σχετικά με την αμφισβήτηση της ορθής λογικής «δυτικού» τύπου?

Ποιο τμήμα της θεωρίας της φωτογραφίας συνδέεται με την προηγούμενη ερώτηση και τι επιτυγχάνεται έτσι με την χρήση της στα περιβαλλοντικά προγράμματα?

Ο Βούδας έζησε περίπου τον 5ο π.Χ. αιώνα και παρακλάδι της φιλοσοφίας του είναι το Ζεν, που αναπτύχθηκε από τους οπαδούς του και πήρε την μεγαλύτερη ανάπτυξη του από τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Το Ζεν ασχολείται με την μελέτη του μυαλού. O Daisetsu Teitaro Suzuki ήταν γιαπωνέζος φιλόσοφος βουδιστής, που προσπάθησε να διαδώσει την θεωρία του Ζεν στο δυτικό κόσμο, στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Γράφει μεταξύ άλλων στο βιβλίο του «Ζεν»: «H προσωπική πείρα είναι το παν στη Ζεν. Καμία ιδέα δεν είναι κατανοητή για όποιον δεν έχει την υποστήριξη της εμπειρίας. Η βάση όλων των ιδεών βρίσκεται στην απλή και άμεση πείρα. Το αίσθημα είναι τα πάντα. Καμία θεωρία δεν αγγίζει την πραγματικότητα. Ο λόγος που δεν μπορούμε να αποκτήσουμε μια πλήρη κατανόηση της αλήθειας οφείλεται στην παράλογη προσκόλληση στην "λογική" ερμηνεία των πραγμάτων. Αν θέλουμε πραγματικά να βυθομετρήσουμε την ζωή, πρέπει να αφήσουμε τους αγαπημένους μας συλλογισμούς, πρέπει να αποκτήσουμε ένα νέο τρόπο παρατήρησης, που θα μας βοηθήσει να γλυτώσουμε από την τυραννία της λογικής και την μονομέρεια της καθημερινής μας φρασεολογίας.  Δεν μπορέσαμε να βγούμε από αυτούς τους περιορισμούς της κατανόησης που μας έχουν επιβληθεί.  Νομίζουμε γενικά ότι το Α είναι Α είναι απόλυτο και πως ο ισχυρισμός το Α δεν είναι Α ή το Α είναι Β, είναι κάτι αδιανόητο. Αλλά έρχεται το Ζεν που διατείνεται ότι τα λόγια είναι λόγια και τίποτα περισσότερο. Αυτή η κατάλυση της τυραννίας των λέξεων και της λογικής, αποτελεί ταυτόχρονα την πνευματική χειραφέτηση του ανθρώπου. Το Ζεν πιστεύει, ότι είμαστε πολύ σκλαβωμένοι στις λέξεις και στη λογική.  Η λογική συνέπεια δεν είναι κάτι το τελεσίδικο και υπάρχει κάτι που την υπερβαίνει και που δεν μπορεί να γίνει προσιτό με την διανοητική εξυπνάδα.»

Ο Επίκουρος έχει ζήσει στην αρχαία Ελλάδα ανάμεσα στον 4ο και 3ο π.Χ.. Η φιλοσοφία του ήταν ορθολογική και υλιστική. Ασχολείται με την ευτυχία του ανθρώπου και πως μπορεί να επιτευχθεί, ενώ μέσα σε αυτήν βρίσκονται θεωρίες της σύγχρονης φυσικής, χωρίς την βοήθεια της σύγχρονης πειραματικής τεχνολογίας, αλλά μόνο με τη δύναμη του νου του. Ήταν πολυγραφότατος, έγραψε τουλάχιστον 300 κυλίνδρους, όμως η συντριπτική πλειοψηφία τους καταστράφηκε με την πάροδο των αιώνων, γιατί πιθανόν δεν βόλευε την εκάστοτε εξουσία. Σήμερα σώζονται τρεις επιστολές τις Προς Ηρόδοτο - Περί Φύσεως, Προς Πυθοκλή - Περί Ουρανίων Σωμάτων, Προς Μενοικέα - Περί Ηθικής και Οι Κύριες Δόξες. Έχουν μείνει, όμως αναφορές στη φιλοσοφία του σε συγγράμματα οπαδών του, όπως οι  Κικέρων, ο Σέξτος Εμπειρικός, ο Λουκρήτιος, ο Διογένης Οινοανδέας. Παρακάτω παρατίθενται αποσπάσματα, που είναι σχετικά με το άρθρο μου:  «…. να υπάρχουν αρκετές διαφορετικές ερμηνείες για αυτά, που να συμφωνούν εξίσου με τις εντυπώσεις των αισθήσεων.».   « …  κριτήρια της αληθείας είναι οι αισθήσεις και προλήψεις και τα πάθη.». «Δεν το δεχόμαστε πως τα μάτια ξεγελιούνται. Γιατί η δουλειά τους είναι να βλέπουν, που βρίσκεται το φως και που η σκιά. Το αν είναι το ίδιο το φως ή όχι, και το αν είναι ίδια η σκιά που μόλις πριν λίγο ήταν εδώ και τώρα είναι εκεί, ή μάλλον, το αν συνέβη αυτό, που μόλις είπαμε, αυτό είναι κάτι που θα το ξεκαθαρίσει ο λογισμός. Τα μάτια δεν μπορούν να γνωρίσουν τη φύση των πραγμάτων. Γι’ αυτό, μη θελήσεις να επιρρίψεις στα μάτια ένα σφάλμα του μυαλού.». « Όλα τα αισθητά είναι αληθινά και κάθε εντύπωση είναι προϊόν υπαρκτού πράγματος και ορίζεται από το αντικείμενο, που κινεί την αίσθηση. Γελιούνται, όσοι υποστηρίζουν ότι άλλες εντυπώσεις είναι αληθινές και άλλες ψευδείς…..». «Γιατί υποθέτουν, ότι όταν οι εντυπώσεις διαφέρουν και αντιμάχονται μεταξύ τους, τότε μία απ’ αυτές θα πρέπει να είναι η αληθινή, σε αντίθεση με τις άλλες, που θα είναι ψεύτικες. Πράγμα που είναι τελείως απλοϊκό και χαρακτηριστικό ανθρώπων που δεν βλέπουν την αληθινή φύση των όντων.». «Τα πάντα παραμένουν ακλόνητα αν εξηγηθούν με την μέθοδο των πολλαπλών αιτίων, σε συμφωνία πάντα με τα αντιληπτά φαινόμενα.». «Άνοιξε το πανί της βαρκούλας σου και φύγε από κάθε παιδεία.». Γράφει ο Γιάννης Κορδάτος στο βιβλίο του «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας: «Για τον Επίκουρο κριτήριο αποκλειστικό της αλήθειας είναι η αίσθηση. Πιο πολύ τα αισθητήρια μας όργανα μας πληροφορούν για την υπόσταση του αντικειμενικού κόσμου, παρά ο Λόγος, αφού και αυτός παράγεται από τις αισθήσεις και δεν είναι αυτόνομος ή ανεξάρτητος από αυτές.». Ο Μαρξ στην διδακτορική διατριβή του γράφει: «Μάλιστα ο Επίκουρος ασκεί και πολεμική εναντίον του τρόπου εξήγησης των πράγματων με βάση την έννοια της πραγματικής δυνατότητας, τρόπου που χρησιμοποιεί ( αποκλειστικά) νοητικούς προσδιορισμούς και για αυτό είναι μονόπλευρος. Έτσι ο Σενέκας γράφει στις Questionnes Naturalles: ο Επίκουρος ισχυρίζεται, ότι όλες εκείνες οι αιτίες θα μπορούσαν να υπάρχουν, και επιπλέον επιχειρεί και πολλές άλλες εξηγήσεις, ψέγοντας όσους διατείνονται ότι κάποια από όλες ευσταθεί αποκλειστικά, αφού είναι παράτολμο να διατυπώνεις αποδεικτικές κρίσεις για πράγματα, που συμπεραίνονται εικοτολογικά και μόνο.».

Η τεχνολογία του ανθρώπου συνεχώς αναπτύσσεται μετά την Αναγέννηση με αποτέλεσμα αρχές του 20ου αιώνα να υπάρξουν πειραματικά δεδομένα, που δεν μπορούν να εξηγηθούν με τις μέχρι τότε υπάρχουσες θεωρίες της Φυσικής. Αναπτύσσονται τότε

εξηγήσεις, στα πλαίσια της λεγόμενης κβαντικής θεωρίας. Οι δεδομένα αυτά δεν μπορούν να εξηγηθούν ακόμα και σήμερα με την υπάρχουσα Αριστοτέλεια λογική να κυριαρχεί στην ανθρώπινη σκέψη.  Η κβαντική φυσική είναι η φυσική των πολλών εκδοχών και των πολλών ενδεχόμενων. Η γάτα του Schroedinger είναι συγχρόνως ζωντανή και πεθαμένη. Το πείραμα της διπλής σχισμής με το ένα ηλεκτρόνιο, που περνά ταυτόχρονα από δύο σχισμές (https://www.kathimerinifysiki.gr/2017/06/ermineies-kvantikis-fysikis.html). Το φαινόμενο της διεμπλοκής: η κατάσταση ενός υποατομικού σωματιδίου επηρεάζει ακαριαία την κατάσταση ενός άλλου υποατομικού σωματιδίου, που βρίσκεται πολύ μακριά από το πρώτο. Ο Heisenberg που αμφισβητεί την δίτιμη λογική του «άσπρου-μαύρου». Το κυριότερο: η κβαντική θεωρία πιστεύαμε ότι αφορά τον μικρόκοσμο. Πειράματα έδειξαν ότι κβαντικά φαινόμενα, όπως το φαινόμενο της διεμπλοκής μπορούν να συμβούν και σε μεγάλα βιολογικά συστήματα.

Ο Dr. LotfiZadeh του πανεπιστήμιου του Berkeley στη δεκαετία του ’60, προσπάθησε να βρει λύση στο εξής: Ο κόσμος της μαθηματικής επιστήμης δεν ταιριάζει στον κόσμο, που αυτή περιγράφει. Οι δύο κόσμοι διαφέρουν. Ο ένας είναι τεχνητός, ο άλλος πραγματικός, ο ένας είναι τακτικός ο άλλος ακατάστατος. Ο κόσμος είναι γκρίζος αλλά η μαθηματική επιστήμη λέει, ότι είναι μαύρος και άσπρος. Ασαφής κόσμος μη σαφής περιγραφή. Οι προτάσεις της τυπικής λογικής και του προγραμματισμού των υπολογιστών είναι όλες αληθείς ή ψευδείς, 1 ή 0. O Αϊνστάιν το διατύπωσε σωστά: “η λογική απόδειξη διαφέρει από τον εμπειρικό ή "επιστημονικό" έλεγχο.”.  Δεν περιγράφεις τον κόσμο, αν αποδείξεις μια πρόταση 100% αληθή,  Μπορείς να αποδείξεις μόνο μαθηματικές θεωρίες, χρησιμοποιώντας αξιωματικές προτάσεις. Αυτό σημαίνει κενότητα. Αποδεικνύεις μόνο ταυτολογίες ή λογικές αλήθειες του τύπου " η πέτρα είναι πετρα" ή "Α είναι Α" αλλά τίποτα για τον πραγματικό κόσμο που περιγράφει η επιστήμη. Οι αποδεικτικές τεχνικές δεν αγγίζουν το πραγματικό κόσμο. Ακριβή μαθηματικά, αβέβαιος κόσμος. Τα νέα μαθηματικά του Russell και η κβαντομηχανική δημιουργούν αμφιβολίες για την λογική του Αριστοτέλη.

Οι λογικές προτάσεις είναι πλήρως ακριβείς ή πλήρως ανακριβείς. Είναι όλα η τίποτα. Ένα software που στηρίζεται σε αυτές τις αρχές οδηγεί τους υπολογιστές να γίνονται χρήσιμοι «ηλίθιοι».  Για να αυξηθεί το IQ μιας μηχανής στα επίπεδα νοημοσύνης του ανθρώπου, πρέπει να κατασκευαστούν μηχανές, που να σκέφτονται με την λογική της ασάφειας. Δημιουργήθηκε λοιπόν το fuzzy logic software, που εφαρμόζεται με επιτυχία σε τεχνικά συστήματα εδώ και 25 χρόνια. Η αρχή αυτού του software είναι: Πλειοτιμία έναντι διτιμίας, δηλαδή όχι, άσπρο ή μαύρο, 1 ή 0, αλήθεια ή ψέματα.

Ένα κόσμο, που διαμορφώνεται από τον παρατηρητή αλλά ταυτόχρονα ο κόσμος αυτός διαμορφώνει τον παρατηρητή. Σύμφωνα με τον Cartier-Bresson: «Στην τέχνη, άρα και στην φωτογραφική τέχνη ειδικότερα, αποτυπώνουμε και ανακαλύπτουμε την πραγματικότητα του εξωτερικού περιβάλλοντος αλλά και μέσα από αυτή, το διαμορφώνουμε, δηλαδή είναι μια σχέση αμφίδρομη.». . Η τέχνη της φωτογράφησης χαρακτηρίζεται από την αίσθηση και τη σκέψη. Είναι μια συνεχής συνδιαλλαγή μεταξύ της «καρδιάς» και του «νου». Η Chapman (1993) γράφει ότ η τέχνη γίνεται μορφή επικοινωνίας όταν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα οπτικά μέσα για να υμνήσουν τις εμπειρίες τους και να τις συμμεριστούν με τους άλλους. Ο Μπέργκερ  αναφέρει ότι κάθε εικόνα ενσωματώνει ένα τρόπο θέασης..  Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν δουλεύει με τον τρόπο που απαιτεί η αριστοτελική συλλογιστική, άσπρο ή μαύρο, 1 ή 0. Σε μία φωτογραφία αποτυπώνουμε τον πραγματικό κόσμο του παρατηρητή-φωτογράφου. Ένας πραγματικός κόσμος γεμάτος καταστάσεις, συμβολισμούς, αμφισημίες, αντιθέσεις, συναισθήματα, τόσα πολλά, όσοι και οι παρατηρητές.

 φωτογραφία 1         
         φωτογραφία 1                                   φωτογραφία 2                          φωτογραφία 3

Τα άνθη της ροδακινιάς είναι ροζ χρώματος, όπως φαίνεται στη φωτογραφία 4

φωτογραφία 4

Αν φωτογραφίσει κανείς τα άνθη από κοντά λίγων δένδρων ή ακόμα και ενός, κάποια άνθη είναι πιο ροζ από άλλα σε διάφορες διαβαθμίσεις (Φωτογραφία 5).

 
φωτογραφία 5

Ποια είναι η πραγματικότητα; Είναι τα άνθη ροζ ή όχι; Είναι ροζ διάφορων αποχρώσεων, όπως φαίνονται από κοντά; Μήπως ένα φωτεινό σώμα, που εκπέμπει φως ακτίνων όλων των ορατών φασμάτων, όπως ο ήλιος, είναι πιο χρήσιμο από μια «αυστηρή» πηγή φωτός laser, όσο αφορά την απεικόνιση του χρώματος των ανθών; Ο Επίκουρος λέει ότι όλες οι απαντήσεις είναι πραγματικές, αφού οι διαφορετικοί τρόποι θέασης μας δίνουν άλλα αποτελέσματα, υπαρκτά όμως. Αναγνωρίζει κάποιος τον οργανοπαίκτη (Φωτογραφία 6);

  
   φωτογραφία 6                                φωτογραφία 7

Αν φωτογραφίζονταν έτσι (Φωτογραφία 7), θα σταματούσε να είναι ο ίδιος; Μήπως στην δεύτερη φωτογραφία δεν παίζει την ποντιακή λύρα; Ένας οπαδός της «Fuzzy Logic» θα πίστευε όλα τα ενδεχόμενα. Τα παιδιά κάνουν χαρούμενα την βαρκάδα τους (Φωτογραφία 8). Μήπως, όμως πηγαίνουν ή έρχονται από το σχολείο τους, από-προς το σπίτι τους; 

 
φωτογραφία 8

Η απεικόνιση αφορά καλύμματα, που «αερίζονται» (Φωτογραφία 9). Το συναίσθημα της ηρεμίας, που «εκπέμπεται» από την σύνθεση, όμως είναι αυτό, που ενδιαφέρει τον φωτογράφο στην παρακάτω φωτογραφία

φωτογραφία 9

Άραγε το ίδιο βλέπουν και οι παρατηρητές;  O D. T. Suzuki γράφει: « ...ο νους δεν κατοικεί στην διττότητα του καλού και του κακού, του είναι και του μη είναι, της σκέψης και της ύλης. Θα πει ότι δεν κατοικεί στο κενό ούτε στο μη κενό, ούτε στην ηρεμία ούτε στην μη ηρεμία. ... ολόκληρο το σύμπαν θα αναστηθεί έξω από τον τάφο που το έχει θάψει η λογική και η ανάλυση.».

Η οδός, που ακολούθησε η ανθρωπότητα για να ξεφύγει από τα δεσμά του Μεσαίωνα ήταν η αυστηρή τήρηση  διαδικασιών, που στηρίχτηκαν εν πολλοίς στα πρότυπα της Αριστοτέλειας σκέψης. Σήμερα 400 χρόνια μετά την αρχή της Αναγέννησης, φαίνεται, ότι οι δυνατότητες αυτού του τρόπου σκέψης εξαντλήθηκαν. Πιθανά έτσι να εξηγείται η συνεχόμενη επικίνδυνη απόκλιση μεταξύ πολιτιστικής και πολιτισμικής εξέλιξης ή της μη εξέλιξης του σύγχρονου πολιτισμού, που όλο και περισσότερο στηρίζεται σε οικονομικούς όρους. Ο Τζον Ντιούι ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους-παιδαγωγούς που έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Γράφει στο βιβλίο του «εμπειρία και εκπαίδευση»: «Από όσα είπα μέχρι σήμερα  θεώρησα δεδομένη την ορθότητα της αρχής ότι η εκπαίδευση για να εκπληρώσει τους σκοπούς της, πρέπει να βασίζεται πάνω στην εμπειρία…». Υπενθυμίζεται, ότι παραπάνω από 2000 χρόνια πριν και ο Επίκουρος και το Ζεν πρεσβεύαν το ίδιο. Η σύγχρονη νευροεπιστήμη σήμερα θεωρεί, ότι τα μάτια είναι μια προέκταση του εγκεφάλου. Ο πιο βασικός τρόπος να αποκτήσει εμπειρίες ένας νέος άνθρωπος είναι ο οπτικός. Σήμερα αυτό πραγματώνεται εύκολα και ουσιαστικά μέσα από την φωτογράφηση. Οι διαδικασίες της ατομικής και ομαδικής φωτογράφησης,  είναι ομαδικές, συνεργατικές, αισθησιοσυναισθηματικές, κριτικές, φιλόστοργες, δημιουργικές, μη εργαλειακές και είναι ο κατάλληλος τρόπος να διαμορφωθεί ένας νέος τρόπος σκέψης, μη Αριστοτέλειας λογικής, στον εύπλαστο νου των μαθητών.  Είναι γνωστό στην νευροεπιστήμη, ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν μαθαίνει το ίδιο εύκολα, όπως πριν,  ήδη μετά την ηλικία των 27 ετών, ενώ η μέγιστη απόδοση στα τεστ των διανοητικών δυνατοτήτων είχε επιτευχθεί στην ηλικία των 22 ετών. «Ο νους του αρχάριου έχει πολλές δυνατότητες. Του έμπειρου λίγες.» γράφει ο γιαπωνέζος φιλόσοφος  ShunryouSuzuki. Η νευροβιολογία λέει, ότι κάθε νέο δεδομένο αλλάζει το μυαλό μας. Αλλάζει μέσα στον εγκέφαλο μας τον τρόπο με τον οποίο διεγείρονται τα εγκεφαλικά κύτταρα ή νευρώνες. Αυτό μεταβάλλει λίγο τα πρότυπα των συνάψεων, τις ρευστές συνδέσεις ανάμεσα στα εγκεφαλικά κύτταρα, τη μάθηση ή νυν θύμηση.   Όπως έλεγε ο Μητρόδωρος, μαθητής του Επίκουρου: “Να θυμάσαι ότι αν και έχεις θνητή φύση και έχεις λάβει καθορισμένο χρόνο, ανέβηκες με τους διαλογισμούς στο άπειρο και στην αιωνιότητα και κατείδες αυτά που υπάρχουν, αυτά που θα υπάρξουν και αυτά που προϋπήρχαν.”

 

Βιβλιογραφία

ERIC ANDERSON (2002), Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ στον 21ο ΑΙΩΝΑ. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Θύραθεν

Burt Kosko (1997), FuzzyLogic, Αθήνα: Εκδόσεις Λέξημα

D.S. Hutcinson-Γ. Αβραμίδης, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Θύραθεν

Henri Cartier-Bresson, (1998), Η αποφασιστική στιγμή, Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα

Rene Passet (1987), ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Θεσσαλονίκη: επίκεντρο

Γεώργιος Ανδριτρσόπουλος, εισαγωγή στην κβαντομηχανική, Ιωάννινα

Κλεάνθης Βασδόκας (2012), Η ανάπτυξη της σκέψης των μαθητών, που συμμετέχουν σε περιβαλλοντικά προγράμματα, με εργαλείο, μη εργαλειακού λογισμού, την φωτογραφία, Θεσσαλονίκη: Ανακοίνωση 6οσυνέδριο ΠΕΕΚΠΕ

Τζον Μπέργκερ (2011), Η ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ, Αθήνα: Μεταίχμιο

Τζων Ντιούι (1980), εμπειρία και εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος

Ντ. Τ. Σουζούκι-μετάφραση Σοφία Άντζακα, (1975), ΖΕΝ, Αθήνα

ΜΑΙΡΗ Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΟΥ (2013), Η Επικούρεια λογική στην κβαντική θεωρία. Αθήνα: angelakis digital

 

Ηλεκτρονική βιβλιογραφία

https://academic.oup.com/brain

https://www.kathimerinifysiki.gr/2017/06/ermineies-kvantikis-fysikis.html

https://people.umass.edu/klement/imp/imp-ebk.pdf


Ο Κλεάνθης Βασδόκας είναι Φυσικός στο 32ο ΓΕΛ Χαριλάου Θεσσαλονίκης