Η φιλοσοφία της φύσης στην Αρχαία Ελλάδα

1. Εισαγωγή

Η εργασία αυτή αφορά στη Φιλοσοφία της Φύσης στην Αρχαία Ελλάδα, ξεκινώντας από τη μυθολογία των Αρχαίων Ελλήνων και συνεχίζοντας στους Προσωκρατικούς και στους Στωικούς Φιλοσόφους. Διερευνήσαμε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, και ευρύτερα τον τρόπο σκέψης και ζωής των Αρχαίων Ελλήνων και αναδείξαμε στοιχεία και αξίες των Αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων σε σχέση με τη φύση.

 2. Η φύση στη μυθολογία

 Οι Αρχαίοι Έλληνες λάτρευαν τη φύση και αυτό αποτυπώνεται στη Μυθολογία. Οι Θεοί των Αρχαίων Ελλήνων είχαν άμεση σχέση με τη φύση, όπως η Δήμητρα, η προστάτιδα της γεωργίας, η Άρτεμις, η προστάτιδα των άγριων ζώων και ο Διόνυσος, ο προστάτης της άγριας βλάστησης. Η ελληνική μυθολογία περιλαμβάνει και τις νύμφες, θεότητες που κατοικούσαν στην άγρια φύση: τις Nαϊάδες που κατοικούσαν στα ποτάμια, στις πηγές και στις κρήνες, τις Ορεστιάδες που κατοικούσαν στα βουνά, τις Δρυάδες ή Αμαδρυάδες, νύμφες των δέντρων και τις Νηριήδες, τις νύμφες των θαλασσών.

John William Waterhouse: Ο Ύλας και οι Νύμφες (1896).

Η Γη για τους Αρχαίους Έλληνες ήταν η υπέρτατη Θεά, η μεγάλη μητέρα, και ήταν αυτή που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της πρώτης γενιάς των πλασμάτων. Ήταν η μητέρα των Γιγάντων, των Τιτάνων και του Ωκεανού. Οι Αρχαίοι ¨Έλληνες τη μητέρα Γη την ονόμαζαν Υπερτάταν Γαν. Δεν τη λάτρευαν ως ανθρωπόμορφη θεότητα ούτε σαν ουράνιο σώμα αλλά ως γη-χθων, ως φύση με το χώμα, το έδαφος και το υπέδαφος όπου ζει και τρέφεται ο άνθρωπος (Θεοδοσίου 2011). Σύμφωνα με τον Ησίοδο, η Γαία προϋπήρχε. Μαζί με το Χάος που συμβολίζει το χώρο του Σύμπαντος και με τη βοήθεια του ¨Έρωτα, της κινητήριας δύναμης που ενώνει και μεταμορφώνει, δημιούργησαν τον Ουρανό.

Αλλά και οι μύθοι της Αρχαίας Ελλάδας έχουν στενή σχέση με τη φύση και μας φανερώνουν ότι η γη μας προσφέρει ό,τι πιο σημαντικό και όποιος στρέφεται εναντίον της τιμωρείται. Ακολουθούν δύο παραδείγματα.

 Δήμητρα-Περσεφόνη

Η Θεά Δήμητρα, κόρη του Κρόνου και της Ρέας, ήταν προστάτιδα της γεωργίας. Ο δεσμός της Θεάς με την κόρη της ήταν τόσο ισχυρός που αποτυπώθηκε στις αλλαγές της φύσης. Όταν η Περσεφόνη έκοψε το ωραιότερο άνθος του λιβαδιού όπου χαιρόταν την άνοιξη, άνοιξε μια τρύπα κάτω από τα πόδια της και έπεσε στην αγκαλιά του Πλούτωνα. Η θλίψη της Θεάς Δήμητρας και η αγάπη για την κόρη της ανάγκασε τον Δία να κάνει ένα συμβιβασμό ανάμεσα στην ίδια και στον Πλούτωνα. Να επιστρέφει η Περσεφόνη τον μισό χρόνο στη μητέρα της και τον υπόλοιπο χρόνο να ζει με τον άνδρα της στον Κάτω Κόσμο (Μπουρατίνος 1997). Ο μύθος φανερώνει τι συμβαίνει όταν καταστρέφουμε ό,τι προσφέρει η φύση και ότι όποιος στρέφεται εναντίον της φύσης τιμωρείται. Για τους Αρχαίους Έλληνες όποιος ξεπερνά τα όριά της φύσης τιμωρείται.

Η αρπαγή της Περσεφόνης,
Gian Lorenzo Bernini (1621-1622).

Ερεσίχθων

Ο Ερεσίχθων βασίλευε στη Βοιωτία. Ήταν άπληστος, ασεβής και εκμεταλλευόταν το φυσικό και κοινωνικό περίγυρό του χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες της φύσης. Έκοψε όλα τα δέντρα της περιοχής του και η τιμωρία του από τη Θεά Δήμητρα ήταν σκληρή. Τον έκανε να πεινά τόσο που για να ικανοποιήσει την πείνα του αναγκάστηκε να φάει όλα τα ζώα του βασιλείου του. Πούλησε ακόμα και την κόρη του για να αγοράσει τροφή. Δεν χόρτασε ποτέ μέχρι που αναγκάστηκε να φάει τις σάρκες του και να βρει οικτρό θάνατο (Μπουρατίνος 1997). Η απληστία και η αλαζονεία που εκφράστηκε με την καταστροφή της φύσης τιμωρήθηκαν από τους Θεούς.

3. Η φύση στη φιλοσοφία των Προσωκρατικών Φιλοσόφων

Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι έζησαν τον 6^ο π.Χ. αιώνα στην Ιωνία και ονομάστηκαν Προσωκρατικοί γιατί έζησαν πριν από τον Σωκράτη. Ονομάστηκαν και κοσμολόγοι γιατί προσπάθησαν να εξηγήσουν τον κόσμο και η κοσμολογία τους συνδυάζει επιστήμη και φιλοσοφία (Πελεγρίνης 1997).

Επίκεντρο των Προσωκρατικών Φιλοσόφων ήταν η δημιουργία και η λειτουργία του κόσμου. Προσπαθώντας να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους στράφηκαν προς τη φύση εξερευνώντας την με σκοπό να κατανοήσουν και να αναλύσουν τη λειτουργία του κόσμου. Απώτερος σκοπός τους ήταν να ανακαλύψουν την αρχή του κόσμου.

Κάποιοι από τους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους θεώρησαν ότι στη φύση υπάρχουν δυνάμεις που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για να υπερισχύσουν: η φωτιά, η γη, το νερό και ο αέρας, ενώ κάποιοι άλλοι συνέλαβαν τη φύση ως όλον και θεώρησαν ότι με τη συνεργασία όλων των στοιχείων προκύπτει η αρμονία (Πελεγρίνης 1997).

 Τα στοιχεία και οι δυνάμεις της φύσης
στους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους

Ο Θαλής πίστευε ότι πρωτεύον στοιχείο της φύσης είναι το νερό, ενώ ο Αναξιμένης θεωρούσε κυρίαρχο στοιχείο τον αέρα. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι τα τέσσερα στοιχεία, το νερό, η γη, ο αέρας και η φωτιά περιπλέκονται μεταξύ τους και μάλιστα βρίσκονται σε αντίθεση εξαιτίας της διαφορετικής σύστασής τους. Η ύπαρξη μιας δύναμης δικαιοσύνης εξασφάλιζε την ισορροπία των στοιχείων (Πελεγρίνης 1997).

Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι η δύναμη της φωτιάς είναι αυτή που κινεί τον κόσμο. Η αντίληψη του Ηράκλειτου για τη βίαιη δύναμη της φωτιάς αποτυπώθηκε στην ιδέα ότι τίποτα δεν μένει σταθερό, τα πάντα αλλάζουν, εξ ου και «τα πάντα ρει». Και ο Ηράκλειτος και ο Αναξίμανδρος πίστευαν στην ύπαρξη της κοσμικής δικαιοσύνης στο σύμπαν, η οποία εμποδίζει τον ανταγωνισμό και διασφαλίζει την αρμονία (Πελεγρίνης 1997).

Τέλος, ο Εμπεδοκλής πίστευε ότι στον κόσμο συνυπάρχουν τα τέσσερα στοιχεία: η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας τα οποία ονομάζονται ριζώματα. Η γέννηση και η φθορά προκύπτουν από την ανάμιξη και την εναλλαγή των ριζωμάτων. Η ανάμειξή των ριζωμάτων οφείλεται σε δύο κοσμικές δυνάμεις: τη φιλότητα και το νείκος, που είναι αυτές που αποφασίζουν για τον τρόπο και το χρόνο της ανάμειξης. Και έτσι, όταν επικρατεί η φιλότητα υπάρχει αρμονία, ενώ όταν υπερισχύει ο το νείκος έχουμε δυσλειτουργία της φύσης (Πελεγρίνης 2009).

4. Η σχέση ανθρώπου-φύσης στη φιλοσοφία των Στωικών Φιλοσόφων

Η Στωική Φιλοσοφία αναπτύχθηκε τον 3^ο αιώνα π.Χ. με ιδρυτή των Ζήνωνα τον Κιτιέα στην Αθήνα.

Διακρίνονται τρεις μεγάλοι περίοδοι της Σχολής:

α. Ο Αρχαίος Στωικισμός (350-200 π.Χ.) με εκπροσώπους τον Ζήνωνα, τον Κλεάνθη και τον Χρύσιππο.

β. Ο Μέσος Στωικισμός (200 π.Χ. – 10 μ.Χ.) με εκπροσώπους τον Παναίτιο και τον Ποσειδώνιο.

γ. Ο Νεότερος Στωικισμός (50-250 μ.Χ.) με εκπροσώπους τον Σενέκα, τον Επίκτητο και τον Μάρκο Αυρήλιο.

Ζήνων ο Κιτιέας

Ο Ζήνων γεννήθηκε στο Κίτιο της Κύπρου και φημολογείται ότι ήταν φοινικικής καταγωγής. Έφτασε από την Κύπρο στην Ελλάδα το 300 π.Χ. Παραδόσεις αναφέρουν πως ο πατέρας του ήταν έμπορος. Ο Ζήνωνας αγόρασε εμπόρευμα στη Φοινίκη και το πλοίο που το μετέφερε ναυάγησε κοντά στον Πειραιά, όπου ο Κύπριος Φιλόσοφος είπε τη ρήση: «Τώρα που ναυάγησα, έχω καλό ταξίδι», εκφράζοντας την περιφρόνησή του για τα υλικά αγαθά. Βρέθηκε στην Αθήνα όπου υπήρχαν πολυάριθμες φιλοσοφικές σχολές. Διαβάζοντας τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και αναζητώντας πνευματικούς ανθρώπους συνάντησε τον Κράτη τον Κυνικό όπου και μαθήτευσε. Σπούδασε δέκα με είκοσι χρόνια και υπήρξε μαθητής του Στίλπωνα του Μεγαρικού και του Πλατωνικού Ξενοκράτη. Γύρω στα σαράντα του χρόνια ο Ζήνων ίδρυσε τη δική του Σχολή, τον Στωικισμό, ο οποίος πήρε το όνομά του από την Ποικίλη Στοά στην οποία δίδασκε. Το γραπτό έργο του Ζήνωνα δεν έχει διασωθεί (Ildefonse 2000, Brun 2007).

Η Φιλοσοφία, κατά τους Στωικούς, διακρίνεται στην Ηθική, στη Λογική και στη Φυσική. Για τους Στωικούς, «αγαθά» είναι η σκέψη, η δικαιοσύνη, το θάρρος, η σοφία, σε αντίθεση με την απερισκεψία και την αδικία. «Αδιάφορα» είναι η ζωή, ο θάνατος, η υγεία, η αρρώστια, η ηδονή, το κάλος, η δύναμη, τα πλούτη, η φτώχεια, η δόξα. Η αρετή, η οποία είναι για τους Στωικούς o στόχος κάθε ανθρώπου, είναι η παρουσία του αγαθού στον άνθρωπο, και αποτελεί μία συνένωση με το όλον. Κανένα αγαθό δεν πρέπει να συντηρεί ο άνθρωπος, σύμφωνα με τους Στωικούς, αν δεν εξασφαλίζεται η ηθική ακεραιότητά του (Πελεγρίνης 1997). Οι Στωικοί πιστεύουν ότι τα υλικά αγαθά είναι αδιάφορα και ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι αυτάρκης και να αγωνίζεται για να αποκτήσει εσωτερική ελευθερία (Γκίκας 1987).

Η ευδαιμονία του ανθρώπου βασίζεται στην εσωτερική γαλήνη και ελευθερία. Τα εξωτερικά στοιχεία της ζωής όπως ο πλούτος, η φτώχεια, η υγεία και τα γηρατειά δεν επηρεάζουν την ευδαιμονία του. Ο Στωικισμός αποτελεί μια ηθική φιλοσοφία η οποία στηρίζεται στο σθένος, στον αυτοέλεγχο, στην αντοχή, στον πόνο και στην καρτερία (Ildefonse 2000). Για να φτάσει ο άνθρωπος στην κατάσταση της αδιαφορίας, θα πρέπει να χειραφετηθεί από τις εγκόσμιες επιθυμίες και να απελευθερωθεί από τα πάθη (Πελεγρίνης 1997). Σύμφωνα με τον Επίκτητο (1994), Στωικός είναι ο άνθρωπος που ακόμα και όταν είναι άρρωστος είναι ευτυχισμένος, όταν πεθαίνει είναι ευτυχισμένος, όταν ζει μέσα στην περιφρόνηση και στη συκοφαντία είναι ευτυχισμένος.

Επίκεντρο της Φιλοσοφίας των Στωικών υπήρξε το απόφθεγμα του Ζήνωνα “ομολογουμένως τη φύσει ζην”. Το κυρίαρχο αγαθό είναι, δηλαδή, η ζωή σύμφωνα με τη φύση. Ο άνθρωπος, κατά τους Στωικούς, είναι μέρος της φύσης και πρέπει να ζει σε αρμονία με αυτήν. Πρέπει να μιμείται τη σοφία και την απλότητά της. Σκοπός του ανθρώπου είναι να εναρμονιστεί με το σύμπαν. Ο άνθρωπος που ζει σύμφωνα με τη φύση είναι ευτυχισμένος. Η εναρμόνιση με τη φύση δεν είναι ένας μελλοντικός στόχος, αλλά κάτι που αφορά το παρόν και στην ουσία αφορά την ίδια τη φύση του ανθρώπου (Πελεγρίνης 1997).

Σύμφωνα με τον Ζήνωνα, η ύλη του κόσμου μεταβάλλεται, αλλά η λειτουργία του πνεύματος διασφαλίζει την ενότητά του κόσμου και το πνεύμα κάνει τα όντα συγγενικά. Και αυτή, η συμπάθεια των όντων, οδηγεί στην παγκόσμια αρμονία. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι το επίκεντρο της Φιλοσοφίας των Στωικών. Οι Στωικοί αντιλαμβάνονται τη σχέση αυτή σαν έναν ισχυρό δεσμό, τη συμπάθεια, από την οποία προκύπτει η ευτυχία και η ευδαιμονία του ανθρώπου (Μοσχονάς 2010).

Η Στωική Φιλοσοφία περιλαμβάνει, ακόμα, τον κοσμοπολιτισμό, μια κοινωνική και πολιτική εφαρμογή της παγκόσμιας συμπάθειας. Οι Στωικοί πίστευαν ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι. Θεωρούσαν ότι ένας σοφός δεν είναι μονάχα πολίτης της πολιτείας που γεννήθηκε αλλά πολίτης όλου του κόσμου (Brun 2007).

 5. Οι αξίες των Αρχαίων Ελλήνων σε σχέση με τη φύση

 5.1 Οι αξίες που αναδεικνύονται από την ελληνική μυθολογία για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση

 Το μέτρο

Για τους Θεούς της Αρχαίας Ελλάδας, το μέτρο ήταν σημαντικό για τη σωστή λειτουργία του ανθρώπου με τη φύση. Το μέτρο υπήρξε στην αρχαιότητα σπουδαία σύλληψη. Οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν κατανοήσει την αναγκαιότητα του μέτρου για τη δική τους ασφάλεια. Αντιλήφθηκαν ότι το μέτρο οδηγεί στην αρμονία και δη με τη φύση. ¨Όταν οι άνθρωποι ήταν εναρμονισμένοι με τη φύση μπορούσαν να συνυπάρξουν ειρηνικά ενώ όταν διατάρασσαν αυτή την αρμονία και οι ίδιοι ήταν αναγκασμένοι να υποστούν τις συνέπειες.

 Η ύβρις

Οι Θεοί της Αρχαίας Ελλάδας μπορούσαν να συγχωρήσουν τα πάντα. Την ύβρη όχι. Η ύβρις για τους Αρχαίους Έλληνες σημαίνει τιμωρία για αυτούς που δεν είχαν ευαισθησία και αγάπη για τη φύση και ξεπερνούν τα όρια. Όταν κάποιος παρεμβαίνει τους κανόνες των Θεών και της φύσης τιμωρείται. Ενώ οι τιμωρίες των Θεών φαίνονται σκληρές, αυτές είναι δυνατόν με ικεσίες να αναιρεθούν ή να μαλακώσουν, ενώ οι τιμωρίες της φύσης είναι βαρύτατες και αμετάκλητες.

 Η αρμονία

Η αρμονία θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την ισορροπία και την επικοινωνία με τους Θεούς και τους ανθρώπους, καθώς και την ισορροπία των δυνάμεων της φύσης με τον άνθρωπο.

 5.2 Οι αξίες που αναδεικνύονται από τους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση

 Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι μας άφησαν κληρονομιά τρεις αξίες. Την επιστημονική διερεύνηση των στοιχείων και των φαινόμενων της φύσης, την αρμονία των στοιχείων της φύσης και την ύπαρξη της κοσμικής δικαιοσύνης που ρυθμίζει τις αντιμαχόμενες δυνάμεις της φύσης.

 5.3 Οι αξίες που αναδεικνύονται από τους Στωικούς Φιλοσόφους για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση

 Για τους Στωικούς, οι υπέρτατες αξίες ήταν η ηθική, η λογική καθώς και η ζωή σύμφωνα με τη φύση. Θεωρούσαν ύψιστα αγαθά την αρμονία με τη φύση, την εσωτερική ελευθερία, τον αυτοέλεγχο και την αντοχή στον πόνο. Πίστευαν στην αδιαφορία για τα υλικά αγαθά και τις εξωτερικές καταστάσεις (γηρατειά, θάνατος κ.λπ.) και στην απελευθέρωση από τα εγκόσμια πάθη. Οι Στωικοί πίστευαν ακόμα στην ισότητα, ανεξάρτητα από την καταγωγή. Θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει σε αρμονία με τη φύση και στην ουσία με τη δική του φύση. Καθήκον του ανθρώπου είναι να ζει σύμφωνα με τους κανόνες της λογικής, της ηθικής και της φύσης, να αγωνίζεται για την ψυχική ελευθερία και να συντηρεί την ηθική του ακεραιότητα. Μόνο έτσι θα κατακτήσει την ευδαιμονία.

6. Επίλογος

Στην Αρχαία Ελλάδα, τα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν ήταν τόσο έντονα όσο στην εποχή μας. Οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν προβλέψει τη μη σωστή συμπεριφορά απέναντι στη φύση και προσπαθούσαν να αποφεύγουν την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος για να ζουν με αρμονία και ισορροπία. Οι άνθρωποι σήμερα επεμβαίνουν με τις πράξεις τους με αποτέλεσμα να απειλείται και να καταστρέφεται ο ρυθμός, το μέτρο και τα στοιχεία των δυνάμεων της φύσης. Η φύση είναι η βάση της ευδαιμονίας και ο αγαθός δάσκαλος του ανθρώπου (Μάρκος 2001).

Ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης. Οι Αρχαίοι ¨Έλληνες ήταν ενταγμένοι στο φυσικό περιβάλλον. Ζούσαν μέσα από τη φύση. Κατανοούσαν τη συνέχεια και τη μακροβιότητά της. Ενδιαφερόντουσαν για τη συνέχεια της ζωής μετά από αυτούς και δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους ιδιοκτήτες του φυσικού περιβάλλοντος και  των πόρων του.

Σήμερα ο άνθρωπος είναι αποκομμένος από το περιβάλλον. Δεν υπάρχει ο ανάλογος σεβασμός. Ο άνθρωπος καταστρέφει το περιβάλλον και αυτοκαταστρέφεται από τις συνέπειες. Δεν ενδιαφέρεται για το αύριο, καταναλώνοντας φυσικούς πόρους με απληστία.

Πρέπει να ευεργετούμε τους Αρχαίους Έλληνες για τις αξίες που μας δίδαξαν σε σχέση με τον άνθρωπο και τη φύση. Η επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων μας δίδαξαν ότι είναι ζήτημα παιδείας και αυτογνωσίας. Μας άφησαν κληρονομιά έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής και σκέψης ο οποίος βασίζεται στο σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος, στην αρμονία, στο μέτρο, στην ηθική και στη λογική.

Τα σημερινά οικολογικά προβλήματα προτείνουν οι κυβερνήσεις και οι επιστήμονες να λυθούν με πράσινη ανάπτυξη. Οι Αρχαίοι Έλληνες θα πρότειναν τη δημιουργία μιας κοινωνίας μη καταναλωτικής, με λιγότερη ύλη και περισσότερη ευσυνειδησία. Οι Στωικοί Φιλόσοφοι θα πρότειναν μία παγκόσμια αλλαγή της κοινωνίας που θα βασίζεται στην αλληλεγγύη, στην αρετή και στην εναρμόνιση του ανθρώπου με τη φύση. Τα αγαθά που θα κυριαρχούσαν στην κοινωνία αυτή θα ήταν η λογική, η δικαιοσύνη, η ισότητα σε αντίθεση με την ασυδοσία και την αδικία.

Όλα γύρω μας είναι φύση και η φύση σύμφωνα με τους Αρχαίους Έλληνες διδάσκει την απλότητα στους ανθρώπους με την ύπαρξή της.

 Βιβλιογραφία

 Brun, J. (2007), Ο Στωικισμός, Αθήνα: Δαίδαλος.

Γκίκας, Σ. (1982), Φιλοσοφικό λεξικό, Εκδόσεις Φελέκη

Επίκτητος (1994), Άπαντα 2 Διατριβαί Β, Αθήνα: Κάκτος.  

Θεοδοσίου, Σ. (2011), Προσωκρατικοί Έλληνες Φιλόσοφοι και Περιβάλλον. Από τον Μύθο στον Λόγο, Πεμπτουσία.

Ildefonse, F. (2000), Οι Στωικοί, Ζήνων, Κλεάνθης, Χρύσιππος, Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος.

Μάρκος, Αντώνιος (2001), Φύση και Άνθρωπος στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, Αθήνα: Leader Books.

Μοσχονάς, Σ. (2010), Φύση και Άνθρωπος στη Φιλοσοφία των Στωικών, στο Μανωλάς, Ε. (επιμ.), Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Ορεστιάδα: Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Μπουρατίνος, Αιμίλιος (1997), Περιβάλλον και Συνείδηση στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Αρσενίδη.

Πελεγρίνης, Θ. (1997), Οι Πέντε Εποχές της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πελεγρίνης, Θ. (2009), Λεξικό της φιλοσοφίας. Οι έννοιες, οι θεωρίες, οι σχολές, τα ρεύματα και τα πρόσωπα: Εξάγλωσση ορολογία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Η εργασία αυτή αποτελεί έργο μαθητών του Α’ Κύκλου του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Παλλήνης στο πλαίσιο του project με τίτλο «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι», το οποίο πραγματοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2011-2012. Η ομάδα μας, που αποτελούνταν από τρεις μαθητές του ΣΔΕ και την καθηγήτρια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ως συντονίστρια, αποφάσισε να επικεντρωθεί στη διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση στην Αρχαία Ελλάδα και να αναδείξει τη φιλοσοφία της φύσης μελετώντας την ελληνική μυθολογία, τους Ίωνες και τους Στωικούς Φιλοσόφους. Αφενός, η συστηματική δουλειά και η ένθερμη αφοσίωση των συγγραφέων στην εξερεύνηση του ζητήματος και ιδιαιτέρα στην ανάδειξη της περιβαλλοντικής συνείδησης των Αρχαίων Ελλήνων και στη σύνδεσή της με τη σύγχρονη πραγματικότητα και τα ηθικά, κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά αδιέξοδα που βιώνει και αναπαράγει ο σύγχρονος άνθρωπος οδήγησε στο κείμενο που έχετε στα χέρια σας. Αφετέρου, η διαδικασία αυτή για μας αποτέλεσε ένα μονοπάτι απόκτησης νέας γνώσης και υπενθύμισης πανάρχαιων αξιών και, βέβαια, μας ένωσε ακόμα πιο πολύ. Ελπίζουμε να σας μεταδώσουμε τη χαρά και την αισιοδοξία με τα οποία το δημιουργήσαμε.

  Ίριδα Τσεβρένη

  Ευχαριστίες

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον μαθητή Γιάννη Φιλίππου για τη συμβολή του στην παραγωγή και στη σύνταξη του κειμένου και τους καθηγητές Σπύρο Ζερβάκη και Μίνα Κριμπένη, χωρίς τους οποίους δεν θα στρεφόμασταν στη μελέτη του συγκεκριμένου θέματος. Τέλος, θερμές ευχαριστίες στον Διευθυντή του σχολείου, Δημήτρη Κατσίνη, για τη στήριξή του και τη διαμόρφωση του κλίματος ελευθερίας και δημιουργίας στο ΣΔΕ Παλλήνης και όλους τους καθηγητές και μαθητές του ΣΔΕ της σχολικής χρονιάς 2011-2012 για την ιδιαίτερα ευχάριστη συνεργασία και τη θετική ατμόσφαιρα που ευνόησε την παραγωγή του κειμένου μας.