"H Οικολογία της Ελευθερίας είναι εδώ! -η ανάδυση και η διάλυση της ιεραρχίας-" του Murray Bouchin Εκδόσεις: AΝΤΙΓΟΝΗ (πράσινο ινστιτούτο) - Θεσσαλονίκη 2016

Πριν από λίγους μήνες κυκλοφόρησε στα ελληνικά για πρώτη φορά ένα από τα πιο κλασικά βιβλία της οικολογικής σκέψης, Η Οικολογία της Ελευθερίας του Μάρεϊ Μπούκτσιν. Πρόκειται για ένα έργο τόσο θεμελιώδες για το οικολογικό κίνημα και την ανάπτυξη της οικολογικής σκέψης όσο η Σιωπηλή Άνοιξη της Ρέιτσελ Κάρσον ή το Walden του Ντέιβιντ Θορώ. Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν (Murray Bookchin: 1921-2006) είναι ένας από τους πιο αγαπητούς οικολόγους στοχαστές του ελληνικού αναγνωστικού κοινού και για να το καταλάβει κανείς αρκεί να δει τον αριθμό των μεταφρασμένων βιβλίων του στα ελληνικά [γύρω στα 20 (!!!), αν συμπεριλάβουμε και κάποια εκτενή άρθρα του που έχουν κυκλοφορήσει με τη μορφή βιβλίου]. Ωστόσο, το πιο σημαντικό του βιβλίο, Η Οικολογία της Ελευθερίας, παρέμενε αμετάφραστο, ίσως λόγω του μεγάλου του μεγέθους ή της πυκνότητας του λόγου του.

Είναι σίγουρο πάντως ότι ο Μπούκτσιν είναι περισσότερο δημοφιλής στην Ευρώπη απ’ ό,τι στη γενέτειρά του, τις Η.Π.Α. Μάλιστα, σήμερα ο Μπούκτσιν έχει αρχίσει να γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές, για κάποιους ιδιαίτερους λόγους. Τα τελευταία χρόνια η θεωρία του έχει βρει μια αναπάντεχη αποδοχή από τους Κούρδους και τις Κούρδισσες στις περιοχές τις οποίες ελέγχουν. Εκεί, κυρίως στη Ροζάβα, γίνεται μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια να εφαρμοστεί ένα αμεσοδημοκρατικό μοντέλο, επηρεασμένο πολύ από τη θεωρία του Μπούκτσιν, δηλαδή την κοινωνική οικολογία.[1] Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, οι ιδέες του Μπούκτσιν ξαναήρθαν στο προσκήνιο και συζητιούνται στην Ευρώπη, πλέον ως ένα ρεαλιστικό μοντέλο.

Ποιες είναι όμως αυτές οι ιδέες του που αγαπήθηκαν από το οικολογικό κίνημα; Σύμφωνα με τον Μπούκτσιν ο άνθρωπος δεν πρέπει να αντιπαρατίθεται στη φύση, αφού είναι μέρος της φύσης, λειτουργώντας μέσα σ’ αυτό που ο ίδιος ονομάζει «ηθική της συμπληρωματικότητας». Γι’ αυτό και ο Μπούκτσιν βλέπει τη φύση μέσα από ένα διαλεκτικό μοντέλο: όλα αλλάζουν, όλα μετασχηματίζονται και αλληλοεπηρεάζονται. Στον Μπούκτσιν, η φύση δεν είναι απλώς ένα σύμπλεγμα οικοσυστημάτων, αλλά μια φυσική ιστορία με νόημα, η οποία εξελίσσεται και επιφέρει την αυξημένη πολυπλοκότητα των μορφών και των αλληλοσυσχετίσεων.

Στο βιβλίο του Η Οικολογία της Ελευθερίας ο Μπούκτσιν βλέπει μέσα στην ιστορική πορεία της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών πώς γεννήθηκε και αναπτύχτηκε η ιεραρχία και πώς, κατ’ επέκταση, το ιεραρχικό μοντέλο κυριάρχησε τόσο στις ανθρώπινες σχέσεις όσο και στις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση. Εξετάζει, χρησιμοποιώντας πλήθος ανθρωπολογικών μελετών, πώς περάσαμε από τις οργανικές κοινωνίες στις ιεραρχικές και πώς η μία μορφή ιεραρχίας διαδέχτηκε την άλλη. «Η έννοια της «ελευθερίας» δεν φαίνεται να υφίσταται στην οργανική κοινωνία. Όπως είδαμε νωρίτερα, για πολλούς προεγγράμματους ανθρώπους η λέξη απλώς στερείται νοήματος. Στερούμενοι οποιασδήποτε θεσμικής δομής της κυριαρχίας, δεν έχουν κανέναν τρόπο να ορίσουν μια κατάσταση που αποτελεί ακόμη εγγενές τμήμα της κοινωνικής τους ζωής –μια κατάσταση μέσα στην οποία μεγαλώνουν χωρίς τις εξελιγμένες ιεραρχικές, και αργότερα ταξικές, δομές της ύστερης Νεολιθικής Εποχής και του «πολιτισμού». Όσο η «ελευθερία» και η «κυριαρχία» δεν βρίσκονται σε ένταση μεταξύ τους παύουν να αντιδιαστέλλονται και να ορίζονται. Όμως η ίδια η απουσία της διάκρισης μεταξύ «ελευθερίας» και «κυριαρχίας» αφήνει την οργανική κοινωνία ανοχύρωτη απέναντι στην ιεραρχία και την ταξική κυριαρχία. Η αθωότητα εκθέτει την κοινότητα στη χειραγώγηση των στοιχειωδέστερων επιπέδων της κοινωνικής εμπειρίας. Οι γέροντες, οι σαμάνοι, αργότερα οι πατριάρχες, τα ιερατεία και οι πολέμαρχοι, που επρόκειτο να διαφθείρουν την οργανική κοινωνία, το μόνο που χρειαζόταν να κάνουν ήταν να στρέψουν την προσοχή από το συγκεκριμένο στο γενικό –από τα συγκεκριμένα ζώα στα πνεύματά τους, από τις ζωόμορφες στις ανθρωπόμορφες θεότητες, από την επικαρπία στην κοινοτική ιδιοκτησία, από τον δαιμονικό θησαυρό στις βασιλικές αποθήκες, από τα δώρα στα εμπορεύματα και, τελικά, από τον απλό αντιπραγματισμό στις πολυσύνθετες αγορές.»[2]

Μία από τις πιο βασικές θέσεις του Μπούκτσιν είναι ότι, η τάση του ανθρώπου να κυριαρχεί πάνω στη φύση είναι επακόλουθο της τάσης του να κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο. Με λίγα λόγια οι καταπιεστικές εξουσιαστικές δομές στράφηκαν πρώτα εναντίον των συνανθρώπων μας και έπειτα εναντίον της φύσης. Και εκεί βρίσκει ο Μπούκτσιν και την απάντηση για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων: στην επίλυση των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων ως προϋπόθεση για την επίλυση των οικολογικών προβλημάτων. Ποια είναι λοιπόν η στάση που πρέπει να έχει ο άνθρωπος απέναντι στη φύση; Ας δούμε τι μας λέει στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου του: «Μετά από περίπου δέκα χιλιετηρίδες μιας πολύ διφορούμενης κοινωνικής εξέλιξης, πρέπει να επανεισαχθούμε στη φυσική εξέλιξη όχι μόνο για να επιβιώσουμε από την προοπτική της οικολογικής καταστροφής και τον πυρηνικό όλεθρο, αλλά και για να αποκαταστήσουμε τη δική μας γονιμότητα μέσα στον κόσμο της ζωής. Δεν εννοώ ότι πρέπει να επιστρέψουμε στους πρωτόγονους τρόπους ζωής των πρώτων προγόνων μας, ή να παραδώσουμε τη δραστηριότητα και την τέχνη μας σε μια ειδυλλιακή εικόνα παθητικότητας και βουκολικής συγκατάβασης. Διασύρουμε τον φυσικό κόσμο όταν αρνούμαστε τη δραστηριότητα, την προσπάθεια, τη δημιουργικότητα και την ανάπτυξή του, καθώς και την υποκειμενικότητά του. Η φύση δεν είναι ποτέ ναρκωμένη. Η επανεισδοχή μας στη φυσική εξέλιξη δεν είναι λιγότερο ένας εξανθρωπισμός της φύσης από όσο είναι μια φυσικοποίηση της ανθρωπότητας.»[3]