Πρόταση Αξιολόγησης Προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

Περίληψη

Η αξιολόγηση του περιβαλλοντικού προγράμματος με τίτλο “Σκασιαρχείο Volunteens στη φύση” που υλοποιείται στο Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τη σχολική χρονιά 2015-2016 με μαθητές Β’ και Γ’ Γυμνασίου προτείνεται να είναι δυναμική αξιολόγηση, με «διοικητικοκεντρική» προσέγγιση και χρήση του μοντέλου CIPP (Context, Input, Process, Product). Το θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης προσδιορίζεται αφού ληφθούν υπόψη προτάσεις αξιολόγησης της βιβλιογραφίας και συνδυαστούν τόσο με τους στόχους της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σύμφωνα με το ΔΕΠΠΣ της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης όσο και με τα δομικά στοιχεία του προγράμματος και  τις φάσεις αξιολόγησης του μοντέλου CIPP.  Ο προσδιορισμός του θεωρητικού πλαισίου με τρεις άξονες αξιολόγησης (Γνώση – Δεξιότητες - Στάσεις, Εκπαιδευτική μεθοδολογία – Δομή - Περιεχόμενο και Υποδομή) ολοκληρώνεται με τον καθορισμό των μετρήσιμων κριτηρίων ανά άξονα (μεθοδολογικό πλαίσιο αξιολόγησης) και με βάση αυτά τα κριτήρια προσδιορίζονται τα ερωτήματα της αξιολόγησης. Η μέθοδος που προτείνεται για την υλοποίηση της αξιολόγησης είναι η επισκόπηση και τριγωνοποίηση και ως τεχνικές συλλογής δεδομένων, το ερωτηματολόγιο, η παρατήρηση και η συνέντευξη.

Εισαγωγή

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) αποτελεί τμήμα των προγραμμάτων των σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και έχει σκοπό να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, να ευαισθητοποιηθούν για τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν, ώστε να συμβάλλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους. Με τα προγράμματα ΠΕ που κάθε χρόνο καθορίζονται από το Υπουργείο Παιδείας επιδιώκεται, μεταξύ άλλων, η διεπιστημονική θεώρηση και η βιωματική προσέγγιση του περιβάλλοντος, το άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία, η ομαδική εργασία, η ανάπτυξη δημοκρατικού διαλόγου και η καλλιέργεια της δημιουργικής και κριτικής σκέψης (Εγκύκλιος ΥΠΕΠΘ 117302/Γ7/19-10-2007).  Σύμφωνα με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) ένα πρόγραμμα ΠΕ ως εκπαιδευτική διαδικασία/δραστηριότητα οδηγεί στη διασαφήνιση εννοιών, την αναγνώριση αξιών, την ανάπτυξη/καλλιέργεια ψυχοκινητικών δεξιοτήτων και στάσεων που είναι απαραίτητες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαµόρφωση κώδικα συµπεριφοράς γύρω από τα προβλήµατα που αφορούν στην ποιότητα του περιβάλλοντος σε ατοµικό και στη συνέχεια σε οµαδικό/ κοινωνικό επίπεδο (ΦΕΚ 304/13-3-2003).

Η αξιολόγηση ορίζεται ως μια συστηματική μελέτη για τον καθορισμό της αξίας και του αποτελέσματος ενός προγράμματος (Stuffleabaum, 2001) και είναι μια διαδικασία αναγνώρισης, καθορισμού και εφαρμογής συγκεκριμένων, μετρήσιμων κριτηρίων ώστε να καθοριστεί η πραγματική αξία ενός αντικειμένου (Fizpatrick, 2004).

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται μιαπρόταση για την αξιολόγηση του προγράμματος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με τίτλο «Σκασιαρχείο Volunteens στη φύση» που υλοποιείται τη σχολική χρονιά 2015-2016 με τη συμμετοχή 30 μαθητών Β’ και Γ’ Γυμνασίου και τριών εκπαιδευτικών (Πληροφορικής, Φυσικός, Φιλόλογος). To πρόγραμμα υλοποιείται  σε δίωρες εβδομαδιαίες συναντήσεις της περιβαλλοντικής ομάδας, μετά το πέρας των σχολικών μαθημάτων. Σκοπός της προτεινόμενης αξιολόγησης είναι να αποδώσει κρίσεις για την αξία του προγράμματος και να βοηθήσει τα άτομα που εμπλέκονται σ’ αυτή καθώς και τη διοίκηση της σχολικής μονάδας  αφενός για να πάρουν σωστές αποφάσεις για το σχεδιασμό και εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων (Δημητρόπουλος 1999α, Talmage 1982 στο Πασιαρδής 2014, σελ. 33) και αφετέρου να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν καλύτερα τις παρατηρήσεις και τις πρακτικές τους (Rallis & Rossman 2000 στο Πασιαρδής 2014, σελ. 33). 

Η προτεινόμενη αξιολόγηση είναι «δυναμική αξιολόγηση» αφού σχεδιάζεται έτσι ώστε να: (α) είναι συνεχής, (β) προχωρά παράλληλα προς τη διαδικασία της μάθησης, καλύπτοντας μάλιστα και διαστήματα πριν και μετά από αυτήν, (γ) είναι ευέλικτη, ευπροσάρμοστη και εξελίξιμη, (δ) αποτελεί εγγενές μέρος της διαδικασίας μάθησης, (ε) επιδέχεται αυτοελέγχου-αυτοδιόρθωσης.

Η αξιολόγηση του συγκεκριμένου περιβαλλοντικού προγράμματος με τίτλο «Σκασιαρχείο Volunteens στη φύση» παρουσιάζεται στις ακόλουθες ενότητες ως εξής: στην πρώτη ενότητα δίνονται περιγραφικής φύσεως πληροφορίες για το περιβαλλοντικό πρόγραμμα, σκοπός και στόχοι, τα αναμενόμενα αποτελέσματα του προγράμματος, το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί το πρόγραμμα και οι προσχεδιασμένες δραστηριότητές του. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την αποδόμηση (ανάλυση) του προγράμματος στα συστατικά του μέρη, ώστε να διαφανούν οι μεταξύ τους σχέσεις. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο σχεδιασμός αξιολόγησης του προγράμματος, το μοντέλο που εφαρμόζεται, το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο της αξιολόγησης και περιλαμβάνει τα ερωτήματα που θα απαντηθούν και τις τεχνικές (ερευνητικές, στατιστικές, μεθοδολογικές) που θα χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση του προγράμματος. Η εργασία ολοκληρώνεται με την τρίτη ενότητα που περιλαμβάνει σύνοψη, συμπεράσματα και περαιτέρω προτάσεις για την αξιοποίηση της αξιολόγησης.

«Σκασιαρχείο» Volunteens στη φύση: Πρόγραμμα ΠΕ στο Γυμνάσιο

Στη φιλοσοφία της περιβαλλοντικής ομάδας του Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΠΣΠΘ) η οποία αποτελείται από μαθητές και μαθήτριες της ομάδας των Εφήβων Εθελοντών (Volunteens) μεταξύ άλλων είναι: να βιώνουν εμπειρίες θετικές για τους ίδιους και τους γύρω τους, να γνωρίσουν τις ομορφιές της φύσης βιωματικά και να συμβάλλουν συνεργατικά στην προστασία του περιβάλλοντος (με έμφαση στην ανακύκλωση, την κλιματική αλλαγή, τη ζωή στη φύση). Η ομάδα των Volunteens υπάρχει τα τελευταία τρία χρόνια στο ΠΣΠΘ και αποτελείται πλέον σήμερα πάνω από 170 μαθητές όλων των τάξεων Γυμνασίου και Λυκείου (που συνολικά είναι 300 μαθητές). Οι δραστηριότητές της εστιάζονται σε τέσσερεις (4) άξονες: Προσωπική ανάπτυξη, Περιβάλλον, Υγεία και Ανθρωπισμός.

Στο πλαίσιο λειτουργίας του Ομίλου των Εφήβων Εθελοντών (Volunteens) που αποτελείται από 57 μαθητές και μαθήτριες ηλικίας 13-18 ετών πραγματοποιούνται δράσεις μέσα και έξω από το Σχολείο, με ή χωρίς τη συνεργασία εξωτερικών συνεργατών, συναδέλφων ή/και ειδικών αλλά και αποφοίτων Volunteens . Οι δράσεις του Ομίλου βασίζονται στους ίδιους άξονες αλλά εστιάζουν κυρίως σε Ευρωπαϊκά και Διεθνή προγράμματα σε συνεργασία με παγκόσμιες οργανώσεις νέων. Τα μέλη του Ομίλου οργανώσουν και συντονίζουν τις δράσεις της ομάδας των Εφήβων Εθελοντών του Σχολείου (με 192 μέλη τη φετινή χρονιά) προκειμένου να πραγματοποιούνται εθελοντικές εργασίες κατά τη διάρκεια του σχολικού ωραρίου (ανακύκλωση, καθαριότητα, α’ βοήθειες).

Μέρος του άξονα «Περιβάλλον» των δράσεων των Volunteens είναι η υλοποίηση περιβαλλοντικού προγράμματος που για τη φετινή χρονιά έχει τίτλο «Σκασιαρχείο Volunteens στη φύση» εστιάζοντας στην επαφή με τη φύση βιωματικά και σχεδιάζοντας τη διήμερη διαβίωση στην ύπαιθρο σε συνεργασία με το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Παρανεστίου, αναμένοντας οι μαθητές να αναθεωρήσουν αξίες και δεδομένα (τρόπος ζωής που σχετίζεται με το νερό, ζέστη, ασφάλεια, ενέργεια κλπ) και να εμπλακούν συναισθηματικά με περιβαλλοντικά ζητήματα.

Σκοπός, στόχοι και δραστηριότητες του Προγράμματος

Σκοπός του περιβαλλοντικού προγράμματος (ΠΠ) είναι  η ευαισθητοποίηση των συμμετεχόντων στην προστασία του περιβάλλοντος και προώθηση του εθελοντισμού ως τρόπος ζωής. Μεταξύ των στόχων του ΠΠ για τους συμμετέχοντες και την επαφή τους με τη φύση είναι: α) να έρθουν πιο κοντά στον ίδιο τους τον εαυτό, το σώμα τους, τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους, β) να προσφερθεί μια αίσθηση απελευθέρωσης από την καθημερινότητα του μεγάλου αστικού κέντρου και ευεξίας στο φυσικό περιβάλλον, γ) να δοθεί η δυνατότητα να μετρήσουν τις αντοχές, δυνάμεις και τα όριά τους, δ) να κεντριστεί η φαντασία τους  και να προσφερθούν γνώσεις και νέες εμπειρίες, και ε) να παροτρυνθούν στο να ξεφεύγουν από τις πιέσεις και τα άγχη της καθημερινότητας. Προσδοκάται ακόμη, μέσω των δραστηριοτήτων και δράσεων, μέσα και έξω από το Σχολείο, στην πόλη, στην Ελλάδα αλλά και σε συνεργασία με σχολεία του εξωτερικού, να ενισχυθεί η ενεργός εθελοντική συμμετοχή τους σε θέματα περιβάλλοντος, να εμπλουτιστεί η γνώση τους σε θέματα ευζωΐας των εφήβων και ειδικότερα με την επαφή με τη φύση, να προαχθεί η συνεργασία με διάφορες περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), να αποκτήσουν εμπειρίες με τη ζωή στη φύση. Παράλληλα αναμένεται και η βελτίωση των ικανοτήτων και δεξιοτήτων στη χρήση διαδικτυακών εργαλείων συνεργασίας.

Οι ανωτέρω στόχοι προσδοκάται να επιτευχθούν με ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες μέσα κι έξω από το σχολείο και λαμβάνοντας υπόψη τα σε έξι «δικαιώματα»: Το δικαίωμα να είμαι εγώ, το δικαίωμα  να είμαι χαρούμενος, το δικαίωμα να ακούγομαι, το δικαίωμα να μαθαίνω, το δικαίωμα να συνεργάζομαι, το δικαίωμα να ζω σε ειρήνη. Παράλληλα οι μαθητές θα συνεργάζονται και θα υλοποιούν τις δραστηριότητες ομαδικά όντας μέλη μιας εκ των 6 ομάδων (Κόκκινα, Μπλέ, Κίτρινα, Μαύρα, Πράσινα, Άσπρα), που αντιστοιχούν στα 6 καπέλα σκέψης του De Bono (Pugh 2009, Wells 2009). Η λειτουργία των ομάδων αντιστοιχεί στα χαρακτηριστικά των 6 καπέλων σκέψης στις φάσεις του σχεδιασμού δραστηριοτήτων αλλά και αξιολόγησης δράσεων τόσο σε δια ζώσης συναντήσεις όσο και διαδικτυακά μέσω του WIKI της περιβαλλοντικής ομάδας.

Οι δραστηριότητες του προγράμματος εστιάζουν σε 4 άξονες: ΓΗ, ΑΕΡΑΣ, ΝΕΡΟ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΛΗ. Με βάση τους άξονες αυτούς σχεδιάζονται και υλοποιούνται οι ακόλουθες ομάδες δραστηριοτήτων:

• «ΚΛΙΚ! δεν το είχα δει!!!» με φωτογράφιση του φυσικού περιβάλλοντος του τόπου μας σημείων ενδιαφέροντος ή/και λεπτομέρειες από περιβαλλοντική σκοπιά
• Φύση και παροχή Α’ Βοηθειών
• Επαναχρησιμοποίηση ανακυκλώσιμων υλικών και δημιουργία τεχνουργημάτων 
• Παροχή βοήθειας σε άστεγους, παιδιά ρομά και πρόσφυγες σε συνεργασία με ΜΚΟ
• Βιώσιμη πόλη με κατάλληλες δραστηριότητες (πχ διαγράμμιση ποδηλατόδρομου, καθαρισμός πινακίδων ΚΟΚ)
• Διαδικτυακή συνεργασία για την καταγραφή στο ημερολόγιο της ομάδας των περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων και δράσεων αλλά και των απόψεων σε σχετικά θέματα που προκύπτουν.  

Οι ανωτέρω ομάδες δραστηριοτήτων σε συνδυασμό με εστιασμένες δράσεις για την εξοικείωση των συμμετεχόντων για τη  “ζωή στη φύση” συμβάλλουν στο να έρθουν πιο κοντά στον ίδιο τους τον εαυτό, το σώμα τους, τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους, να ξεφύγουν από την καθημερινότητα του μεγάλου αστικού κέντρου να παροτρυνθούν στο να ξεφεύγουν από τις πιέσεις και τα άγχη της καθημερινότητας και να προετοιμαστούν για την υπαίθρια διαβίωση.

Περιγραφή του Περιβαλλοντικού Προγράμματος

Για την αξιολόγηση του περιβαλλοντικού προγράμματος θα ακολουθηθούν τα βήματα της δομημένης ιεραρχικής ανάλυσης προκειμένου να εξεταστεί συστηματικά το ΠΠ να εντοπιστεί τι λειτουργεί και τι όχι και παράλληλα να αξιολογηθούν με αντικειμενικό τρόπο οι επιμέρους πτυχές του προγράμματος και να βελτιωθεί η λειτουργία και αποτελεσματικότητά του (Πασιαρδής 2014, σελ.103).

Με βάση τις δραστηριότητες που έχουν αναφερθεί και χρησιμοποιώντας τη γλώσσα των σχεδιαγραμμάτων (Πασιαρδής 2014, σελ.104) για να παρουσιαστούν σταδιακά και να περιγραφούν οι λεπτομέρειες που σχετίζονται με το πρόγραμμα, διακρίνονται τέσσερα δομικά στοιχεία του ΠΠ: προετοιμασία των συμμετεχόντων εκπαιδευτικών, προετοιμασία υλικών και μέσων, δραστηριότητες των συναντήσεων της περιβαλλοντικής ομάδας εντός και εκτός σχολείου, και δραστηριότητες επέκτασης και εμβάθυνσης (Σχήμα 1).

Σχήμα 1: Τα τέσσερα δομικά στοιχεία του περιβαλλοντικού προγράμματος

Οι τέσσερις βασικές δραστηριότητες, τα δομικά στοιχεία του ΠΠ λαμβάνονται υπόψη στη διαμόρφωση των αξόνων αξιολόγησης ενώ οι υποδραστηριότητες στις οποίες αναλύονται αποτελούν τον πυρήνα της αξιολόγησης (Σχήμα 2) και καθορίζονται οι μεταβλητές που τελικά θα μετρηθούν, τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν για να μετρήσουν την κάθε μεταβλητή αλλά και τις  διαδικασίες και τεχνικές που θα χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση των δεδομένων (Πασιαρδής 2014, σελ.121).

Σχήμα 2: Η συνολική εικόνα του Περιβαλλοντικού Προγράμματος

Η 1η δραστηριότητα που αναφέρεται στην προετοιμασία των συμμετεχόντων εκπαιδευτικών αναλύεται σε δυο υποδραστηριότητες: την ενημέρωση των εκπαιδευτικών σχετικά με το ΠΠ και την εκπαίδευσή τους σε μεθοδολογικές προσεγγίσεις εφαρμογής του προγράμματος και χρήσης τεχνικών και εργαλείων (φύλλα εργασίας, διαδικτυακή συνεργασία). Η 2η δραστηριότητα, προετοιμασία υλικών και μέσων, αφορά την προετοιμασία των φύλλων εργασίας για κάθε συνάντηση της περιβαλλοντικής ομάδας και του διαδικτυακού χώρου συνεργασίας προκειμένου να είναι εφικτή η πρόσβαση όλων των μελών (όνομα χρήστη, κωδικός πρόσβασης) καθώς και την επικοινωνία με τους κατάλληλους φορείς για την υλοποίηση των δράσεων συνεργασίας. Η 3η δραστηριότητα αφορά τις δραστηριότητες των μαθητών εντός και εκτός σχολείου και την απόκτηση των κατάλληλων γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων και περιλαμβάνει 4 υποδραστηριότητες: εστίαση στη φύση, πρώτες βοήθειες στη φύση, παροχή βοήθειας σε άτομα που επηρεάζονται από τις καιρικές συνθήκες, επαναχρησιμοποίηση σκουπιδιών. Η 4η δραστηριότητα αφορά την συνεργασία των μαθητών για την καταγραφή της εμπειρίας τους σε διαδικτυακό χώρο, προκειμένου να δοθεί η ευκαιρία εμβάθυνσης και αναστοχασμού.

Μια πρόταση αξιολόγησης του περιβαλλοντικού προγράμματος 

Οι αντικειμενικοί στόχοι της αξιολόγησης ενός εκπαιδευτικού αντικειμένου απαντούν στην ερώτηση «γιατί πρέπει να γίνει η αξιολόγηση του αντικειμένου αυτού» και είναι: α) η διερεύνηση της επίτευξης των στόχων του περιβαλλοντικού προγράμματος και της επίδρασής του στην επίδοση και απόδοση των συμμετεχόντων β) η διερεύνηση των παραγόντων που συνεισφέρουν στην αποτελεσματικότητα των περιβαλλοντικών προγραμμάτων. Οι παραπάνω αντικειμενικοί στόχοι λειτουργούν ως κατευθυντήριες γραμμές για τη διεκπεραίωση της αξιολόγησης και έχουμε υπόψη μας ότι με μια αξιολόγηση δεν είναι δυνατόν να αξιολογηθούν/εκτιμηθούν τα πάντα. Για το λόγο αυτό καθορίζονται με σαφήνεια οι άξονες της αξιολόγησης. Η βασικότερη απαίτηση των περιβαλλοντικών προγραμμάτων σύμφωνα με το ΔΕΠΠΣ είναι ότι πρέπει να είναι έτσι δομημένα ώστε μέσω διαθεματικών προσεγγίσεων και πρωτότυπης αντιμετώπισης των θεμάτων τους, οι μαθητές να οικοδομούν τη γνώση, να αναπτύσσουν δεξιότητες, να διαμορφώνουν αξίες, στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στον εαυτό τους, την ομάδα και το περιβάλλον. Ακόμη, θα πρέπει να “μάθουν” οι μαθητές να οργανώνουν τις δράσεις τους, να καταγράφουν την εμπειρία τους, να αναστοχάζονται, να συνεργάζονται και να είναι πλήρως ενημερωμένοι για τα προσδοκώμενα από τους ίδιους αποτελέσματα προκειμένου να επιτευχθεί η αποδοτικότητα του νέου τρόπου εργασίας. Τα περιβαλλοντικά προγράμματα μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές μόνο αν στηρίζονται στο μοντέλο μάθησης «θέλοντας, πράττοντας, ανατροφοδοτώντας, αφομοιώνοντας» (Race 1999, σελ.52).

Σκοπός της αξιολόγησης του ΠΠ  είναι να αποτιμηθεί η αποτελεσματικότητά του στους μαθητές, εκπαιδευτικούς και το σχολείο γενικότερα προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις υλοποίησης περιβαλλοντικών προγραμμάτων στη σχολική μονάδα.

Στόχοι της αξιολόγησης είναι να αποτιμηθούν α) η διερεύνηση της επίτευξης των στόχων του περιβαλλοντικού προγράμματος και της επίδρασής του στην επίδοση και απόδοση των συμμετεχόντων β) η διερεύνηση των παραγόντων που συνεισφέρουν στην αποτελεσματικότητα των περιβαλλοντικών προγραμμάτων. Ειδικότερα αναμένεται αποτελεσματικότητα του ΠΠ στην επίδοση και απόδοση των συμμετεχόντων  σε διάφορα μαθήματα του ΑΠΣ  γεγονός που ενδυναμώνει τη σημαντικότητα υλοποίησης ΠΠ  στο σχολείο.

Προσέγγιση και Μοντέλο αξιολόγησης προγράμματος

Η προτεινόμενη προσέγγιση αξιολόγησης του ΠΠ είναι εσωτερική, δυναμική και διοικητικοκεντρική αφού πρόκειται να συμβάλλει στη λήψη απόφασης υλοποίησης περιβαλλοντικών προγραμμάτων στη σχολική μονάδα (Πασιαρδής 2014, σελ.75)  και την ενδυνάμωση της ενθάρρυνσης των εκπαιδευτικών από πλευράς της διοίκησης της σχολικής μονάδας για το σχεδιασμό και υλοποίηση ΠΠ.

 Το μοντέλο CIPP  (Stufflebeam 2002) είναι το ακρωνύμιο των λέξεων Context (πλαίσιο), Input (είσοδος), Process (διαδικασία)  και Product (αποτέλεσμα)  που δεν αποτελούν τίποτα άλλο παρά τις 4 διακριτές φάσεις του μοντέλου οι οποίες συγκροτούν ένα ενιαίο σχήμα αξιολόγησης και όχι διαφορετικές προσεγγίσεις για την αξιολόγηση του προγράμματος. Το μοντέλο αυτό βοηθά τη διοίκηση να λάβει αποφάσεις σχεδίασης, δομής, εφαρμογής και ανάδρασης (Πασιαρδής 2014, σελ. 76).

Για τη συλλογή των δεδομένων αξιολόγησης του περιβαλλοντικού προγράμματος σχεδιάζεται η μικτή προσέγγιση (ποσοτική και ποιοτική) και ο σκοπός, μέθοδος και τεχνικές ανά φάση περιγράφονται στον Πίνακα 1 (Καραλής 2005, σελ.39).

Σχεδιασμός τρόπου συλλογής δεδομένων της αξιολόγησης

Για την αξιολόγηση ενός προγράμματος απαιτείται να συλλεχθούν τα κατάλληλα δεδομένα αφού πρώτα προσδιοριστούν τα αντικείμενα της αξιολόγησής του (Δημητρόπουλος 1999α, στο Γραμματικόπουλος κ.ά 2004).  Μια τέτοια προσέγγιση είναι ο διαχωρισμός των αντικειμένων στους έμψυχους συντελεστές (μαθητές, εκπαιδευτικοί κλπ) και στους μη έμψυχους που είναι: α) ο σκοπός και οι στόχοι του προγράμματος, β) τα αποτελέσματά του γ) το περιεχόµενό του, δ) το υλικό στήριξης διδασκαλίας, ε) οι υποδοµές, στ) η διοίκηση και ζ) «άλλοι παράγοντες». Η κατηγορία «άλλοι παράγοντες» αναφέρεται σε παράγοντες που είναι αντιπροσωπευτικοί κΙ ειδικοί για ένα συγκεκριµένο πρόγραµµα (∆ηµητρόπουλος, 1999α). Μια άλλη προσέγγιση διαχωρισμού των αντικειμένων αξιολόγησης είναι με βάση συγκεκριμένους δείκτες ποιότητας (Solomon, 1998) οι οποίοι καταμερίζονται σε διάφορες θεµατικές περιοχές: α) δεδομένα σχολείου (υποδοµές, το πρόγραµµα σπουδών και τα βιβλία, η διοίκηση και το προσωπικό του σχολείου, β) διαδικασίες που περιλαμβάνουν τις σχέσεις (εκπαιδευτικών-εκπαιδευτικών, εκπαιδευτικών-µαθητών, μαθητών - μαθητών, σχολείου - τοπικής κοινωνίας) και το εκπαιδευτικό περιεχόµενο (Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών, τρόποι διδασκαλίας, διαδικασία προσέγγισης της µάθησης κλπ) και γ) τα αποτελέσματα στα οποία περιλαµβάνονται τα εκπαιδευτικά επιτεύγµατα (επίδοση, απόδοση, επίτευξη στόχων κλπ) (Barr & Dreeben 1983, Willms 1992, στο Γραμματικόπουλος κ.ά. 2004).

Με βάση τις δύο προσεγγίσεις που αναφέρθηκαν και µε τον περιορισµό της αποκλειστικής χρήσης εσωτερικής αξιολόγησης από τους εκπαιδευτικούς, οι Γραμματικόπουλος κ.ά. (2004) επέλεξαν επτά παράγοντες στο  πλαίσιο της αξιολόγησης του προγράµµατός τους: α) υποδοµές, β) διοίκηση, γ) σχέσεις, δ) εκπαιδευτικό περιεχόµενο, ε) εκπαιδευτικό υλικό, στ) υλοποίηση στόχων και ζ) επιμόρφωση εκπαιδευτικών η οποία είναι καθοριστικής σηµασίας στη διαδικασία εφαρµογής οποιασδήποτε εκπαιδευτικής διαδικασίας (Guskey 2000, στο Γραμματικόπουλος, κ.ά. 2004). 

Πίνακας 1: 4 φάσεις της αξιολόγησης του περιβαλλοντικού προγράμματος με το μοντέλο CIPP

(για να δείτε τον πίνακα σε μεγένθυση κάντε κλικ πάνω στον πίνακα ή εδώ)

Θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης

Για τη διαμόρφωση των αξόνων της αξιολόγησης του ΠΠ λαμβάνονται υπόψη οι φάσεις της αξιολόγησης με βάση του μοντέλο CIPP  (Σχήμα 3) και ο σκοπός της κάθε φάσης (Πίνακας 2) προκειμένου εξασφαλιστεί η αποτελεσματικότητα του προγράμματος με συνεχή εποπτεία και ανάδραση των δραστηριοτήτων και εμπλεκομένων.

Σχήμα 3: To μοντέλο CIPP 

Οι προτεινόμενοι άξονες αξιολόγησης με βάση τα ανωτέρω αλλά και τα δομικά στοιχεία του περιβαλλοντικού προγράμματος είναι (Σχήμα 4):

I.     Γνώσεις/Δεξιότητες/Στάσεις,

II.   Εκπαιδευτική Μεθοδολογία/Δομή/Περιεχόμενο

III.Υποδομή

Σχήμα 4: Παράγοντες διαμόρφωσης  θεωρητικού πλαισίου αξιολόγησης περιβαλλοντικού προγράμματος 

Η συσχέτιση των ανωτέρω αξόνων με βάση τις προτάσεις για παράγοντες και άξονες αξιολόγησης φαίνεται στον Πίνακα 2. Συγκεκριμένα κάθε στοιχείο που λαμβάνεται υπόψη στην αξιολόγηση του ΠΠ έχει το χρώμα  που συσχετίζεται με τους τρεις άξονες. Με βάση τη συσχέτιση αυτή διαμορφώνεται το μεθοδολογικό πλαίσιο της αξιολόγησης, δηλαδή τα μετρήσιμα κριτήρια με τα οποία θα ελεγχθεί η επίτευξη των στόχων του κάθε άξονα.

 Πίνακας 2: Θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης: Προτάσεις και συσχέτιση αξόνων. 

Τα τρία χρώματα των αξόνων είναι αντίστοιχα Μωβ-Γνώσεις/δεξιότητες/στάσεις, Πράσινο-Εκπαιδευτική Μεθοδολογία/δομή/Περιεχόμενο, Μπλε-Υποδομή.

(για να δείτε τον πίνακα σε μεγένθυση κάντε κλικ πάνω στον πίνακα ή εδώ)

Μεθοδολογικό πλαίσιο της αξιολόγησης

Το θεωρητικό πλαίσιο, οι άξονες αξιολόγησης, δεν μπορούν να προσεγγιστούν αν δεν καθορίσουμε λεπτομερή και όσο το δυνατόν περισσότερα μετρήσιμα κριτήρια (μεθοδολογικό πλαίσιο αξιολόγησης). Με τον καθορισμό των κριτηρίων γεφυρώνεται το θεωρητικό-εννοιολογικό με το εμπειρικό-λειτουργικό επίπεδο έρευνας-αξιολόγησης (Μακράκης 1998, σελ. 262). Ο κάθε άξονας μπορεί να προσδιοριστεί με τον καθορισμό των κριτηρίων του. Βέβαια, ο προσδιορισμός αυτός δεν εξαντλείται με τη μέτρηση κάποιων κριτηρίων αλλά όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των κριτηρίων τόσο περισσότερο έγκυρος και αξιόπιστος είναι ο άξονας. Προκειμένου να συνταχθούν τα ερωτηματολόγια αρχικής, διαμορφωτικής και αθροιστικής αξιολόγησης, αλλά και οι ερωτήσεις των συνεντεύξεων λαμβάνονται υπόψη οι ανωτέρω άξονες και τα κριτήρια προσδιορισμού τους.

Τα μετρήσιμα κριτήρια των τριών αξόνων είναι αντίστοιχα:

➢    Άξονας ΓΝΩΣΕΙΣ/ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ/ΣΤΑΣΕΙΣ

Τα κριτήρια αφορούν τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα (και ειδικότερα τις γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις που είχαν πριν τη συμμετοχή στο ΠΠ, αυτές που αποκτούν κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του και θα έχουν με την ολοκλήρωση του): 

✓ η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών (ενημέρωση για το πλαίσιο του ΠΠ, επιμόρφωση για τον τρόπο της εφαρμογής των δραστηριοτήτων του)

✓ οι δραστηριότητες του ΠΠ (βαθμός συμβολής στην προσωπική ανάπτυξη των συμμετεχόντων κατά την προετοιμασία, εφαρμογή και εμβάθυνση) με: την οικοδόμηση γνώσεων, την ανάπτυξη δεξιοτήτων, τη διαμόρφωση αξιών, στάσεων και συμπεριφορών απέναντι στον εαυτό τους, τους άλλους και το περιβάλλον και τα επιτεύγματα των μαθητών (επίδοση, απόδοση, τεχνουργήματα)

✓ οι σχέσεις (εκπαιδευτικών-εκπαιδευτικών, εκπαιδευτικών-μαθητών, μαθητών-μαθητών, σχολείου-τοπικής κοινωνίας)

✓ επίδραση του προγράμματος στην καθημερινότητα των συμμετεχόντων

➢    Άξονας ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ/ΔΟΜΗ-ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Τα κριτήρια αναφέρονται στην εκπαιδευτική μεθοδολογία υλοποίησης του περιβαλλοντικού προγράμματος, τη δομή και το περιεχόμενό του:

✓ τα φύλλα εργασίας των δραστηριοτήτων (συνάφεια με τους στόχους του ΠΠ, βαθμός δυσκολίας εκπόνησής τους, βαθμός αλληλεπίδρασης, βαθμός ανταπόκρισης με τις ανάγκες των συμμετεχόντων),

✓ το εκπαιδευτικό υλικό (συνάφεια, αλληλεπίδραση, σχετικότητα με τα φύλλα εργασίας, βαθμός ανταπόκρισης στις ανάγκες και τα χαρακτηριστικά ηλικίας των μαθητών),

✓ βαθμός επίτευξης των στόχων του προγράμματος

✓ βιωσιμότητα των στόχων του προγράμματος με την ευαισθητοποίηση των μαθητών και την ανάπτυξη της περιβαλλοντικής συνείδησης. 

➢    Άξονας ΥΠΟΔΟΜΗ με κριτήρια

✓ τους έμψυχους συντελεστές (μαθητές και εκπαιδευτικοί πρόθυμοι να συμμετέχουν)

✓ τους μη έμψυχους συντελεστές (αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, το διαθέσιμο εκπαιδευτικό υλικό/βιβλία, την υποστήριξη της διοίκησης, τη βοήθεια του διδακτικού προσωπικού)

✓ την επικοινωνία με φορείς προκειμένου να είναι εφικτή η υλοποίηση δράσεων

✓ ο τεχνολογικός εξοπλισμός (εργαστήριο ΗΥ για την υλοποίηση των σχεδιασμένων με ΗΥ δραστηριοτήτων).

Ερωτήματα αξιολόγησης

Τα ερωτήματα της αξιολόγησης, βασίζονται στους τρεις άξονες της αξιολόγησης και στα κριτήριά τους. Με τη δημιουργία τουλάχιστον ενός ερωτήματος ανά κριτήριο διαμορφώνεται το σύνολο των ερωτήσεων του ερωτηματολογίου (στις οποίες βασίζονται η συνέντευξη και η παρατήρηση) και συλλέγονται οι απαντήσεις/δεδομένα.

Τεχνικές αξιολόγησης

Η μέθοδος της επισκόπησης (Cohen & Manion  1994, σελ.122) που επιλέγεται για τη συλλογή των δεδομένων της δυναμικής αξιολόγησης του ΠΠ πραγματοποιείται με τα (τρία) εργαλεία ερωτηματολόγιο, παρατήρηση, συνέντευξη (Πίνακας 1). Τα αποτελέσματα της τριγωνοποίησης των δεδομένων αναμένεται να καλύψουν τα όποια κενά προκύψουν με τη χρήση ενός εκ των τριών εργαλείων ενώ θα γίνει συνδυασμός όλων των αποτελεσμάτων για την εξαγωγή των συμπερασμάτων. Η χρήση του ερωτηματολογίου επιλέγεται λόγω α) της δυνατότητας συγκέντρωσης πολλών και ποικίλων πληροφοριών από μεγάλο αριθμό ατόμων, β) δυνατότητας συγκρίσεων, γ) την ποσοτικοποίηση των δεδομένων και δ) τις στατιστικές αναλύσεις. Επίσης, η ανωνυμία των ερωτηματολογίων αναμένεται να εξασφαλίσει την ειλικρίνεια των απαντήσεων (Βάμβουκας 2002, Κυριαζή 1998, Παπαναστασίου 1996). Τα φύλλα παρατήρησης των εκπαιδευτικών και οι σχάρες παρατήρησης εστιάζουν στον προσδιορισμό των τριών αξόνων της αξιολόγησης. (Οι σχάρες παρατήρησης συμπεριφοράς που θα χρησιμοποιηθούν είναι ειδικοί πίνακες (grids) στους οποίους θα καταχωρίζονται (από τους εκπαιδευτικούς) τα αποτελέσματα της παρατήρησης της συμπεριφοράς των μαθητών της περιβαλλοντικής ομάδας).

Σύνοψη

Στην παρούσα εργασία παρουσιάστηκε μία πρόταση για την αξιολόγηση ενός περιβαλλοντικού προγράμματος με τίτλο “Σκασιαρχείο Volunteens στη φύση” που υλοποιείται στο Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τη σχολική χρονιά 2015-2016.  Συγκεκριμένα, αρχικά περιγράφηκαν ο σκοπός και οι στόχοι του προγράμματος και αποδομήθηκε στα δομικά του στοιχεία προκειμένου να είναι εφικτή η πλήρης κατανόηση του προγράμματος και να σχεδιαστεί η αξιολόγησή του. Η αξιολόγηση που προτείνεται είναι μια δυναμική αξιολόγηση, η προσέγγιση της που προτείνεται είναι διοικητικοκεντρική και το μοντέλο αξιολόγησης το CIPP.  Στη συνέχεια προσδιορίστηκε το θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης αφού λήφθησαν υπόψη προτάσεις αξιολόγησης από τη βιβλιογραφία και συνδυάστηκαν τόσο με τους στόχους της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σύμφωνα με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης όσο και με τα δομικά στοιχεία του προγράμματος και  τις φάσεις αξιολόγησης του μοντέλου CIPP.  Ο προσδιορισμός του θεωρητικού πλαισίου με τρεις άξονες αξιολόγησης (Γνώση-Δεξιότητες-Στάσεις, Εκπαιδευτική μεθοδολογία-Δομή-Περιεχόμενο και Υποδομή) ολοκληρώθηκε με τον καθορισμό των μετρήσιμων κριτηρίων ανά άξονα προκειμένου να είναι εφικτή η αξιολόγηση του άξονα αυτού. Με βάση τα κριτήρια επιτευξιμότητας των αξόνων, προσδιορίστηκαν τα ερωτηματα της αξιολόγησης. Προτάθηκαν πολλαπλές μέθοδοι για την υλοποίηση της αξιολόγησης (Μελέτη αναγκών, ανάλυση τεκμηρίων, επισκόπηση, τριγωνοποίηση, καταγραφή  ενεργειών, ερωτηματολόγιο-παρατήρηση-συνέντευξη) από τους συμμετέχοντες, ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις των δεδομεένων που πρόκειται να συλλεχθούν.

Η προτεινόμενη αξιολόγηση του περιβαλλοντικού προγράμματος προσδοκάται να αξιοποιηθεί για την αξιολόγηση κι άλλων προγραμμάτων της Δευτεροβάθμιας (και όχι μόνο) εκπαίδευσης όπως τα προγράμματα Αγωγής Υγείας, τα πολιτιστικά προγράμματα, προγράμματα eTwinning αλλά και διαθεματικές εκπαιδευτικές παρεμβάσεις μέσα και έξω από το Σχολείο. Σε καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις απαιτείται να αναλυθεί το πρόγραμμα στα επιμέρους στοιχεία του και να προσαρμοστούν τα ερωτήματα αξιολόγησης με βάση το σκοπό και τους στόχους του εκάστοτε προγράμματος. Οι τεχνικές (ερευνητικές, στατιστικές, μεθοδολογικές) μπορούν να χρησιμοποιηθούν όπως στη συγκεκριμένη πρόταση  αξιολόγησης.

Βιβλιογραφία 

Barr, R. & Dreeben, R. (1983). How schools work. Chicago: University of Chicago Press.

Cohen, L. & Manion, L. (1994). Research Methods in Education. 4th Ed. Routlege, London and New York.

Guskey, R.T. (2000). Evaluating professional development. Thousand Oaks, California: Corwin Press.

Race, P. (1999). Το εγχειρίδιο της ανοικτής εκπαίδευσης. Μετάφραση Ελευθερία Ζέη.  Εκδόσεις Μεταίχμιο.

Rallis S. F., & Rossman, G.B. (2000). Dialogue for learning: Evaluator as critical friend. In R. K. Hopson, (Ed.), How and why language matters in evaluation. New directions for Evaluation, No.86 (pp.81-92). San Francisco: Jossey – Bass.

Pugh, Ρ. (2009). Put your thinking hat on: How Edward de Bono's ideas are transforming schools. Ανάκτηση από: http://www.debonoforschools.com/pdfs/Case=Study-Jan-2009-Put-your-thinking-hat-on.pdf τελευταία πρόσβαση 29 Οκτωβρίου 2015.

Solomon, J. (ed) (1998). Trends in the evaluation of education systems: School (Self) evaluation and decentralization. Athens, Pedagogical Institute, Department of Evaluation and European Commission D.G. XXII.

Stufflebeam, D. (2002). The CIPP Evaluation Model (Context, Input, Process, Product) in the International Handbook Of Educational Evaluation, Springer International Handbooks of Education. December 2002. ISBN-13: 978-1402008498.

Talmage, H. (1982). Evaluation of programs. In H.E. Mitzel (Ed.), Encyclopedia of educational research (5^th. Ed.) New York: Free Press.

Wells, Κ. (2009). Thinking hats on … Gifted & Talented UPDATE Issue 62, March 2009, 6-7. Ανάκτηση 29/10/2015 http://www.debonoforschools.com/pdfs/Thinking-Hats-On,March-09.pdf

Willms, D.J. (1992). Monitoring school performance: A guide for educators. London: The Falmer Press.

Βάμβουκας, Μ. (2002). Εισαγωγή στηνψυχοπαιδαγωγική έρευνακαιμεθοδολογία. Αθήνα: Γρηγόρης.

Γραμματικόπουλος Β., Κουστέλιος Α. Τσιγγίλης Ν. & Θεοδωράκης, Ι. (2004). Ανάπτυξη ερωτηµατολογίου αξιολόγησης καινοτόµων προγραµµάτων Φυσικής Αγωγής. Περιοδικό ∆ιοίκησης Αθλητισµού και Αναψυχής, 1(1), 15-29.

Δημητρόπουλος, Ε.Γ.  (1999α). Αξιολόγηση προγραμμάτων Εκπαίδευσης και κατάρτισης: Οδηγός του αξιολογητής. Αθήνα: Γρηγόρης.

Δημητρόπουλος, Ε.Γ.  (1999β). Εκπαιδευτική αξιολόγηση. Η αξιολόγηση της εκπαίδευσης και του εκπαιδευτικού έργου.  Αθήνα: Γρηγόρης.

Καραλής, Θ.  (2005). Σχεδιασμός, Διοίκηση, Αξιολόγηση Προγραμμάτων Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Αξιολόγηση Προγραμμάτων Τόμος Δ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Κεδράκα Κ. Μεθοδολογία Παρατήρησης. Ανάκτηση από:  https://docs.google.com/document/d/1C5eH9tQFDiCLHyKxAKDMBX4p-SgWo4jPUKFjClFrWqw/edit?hl=en, τελευταία πρόσβαση 1 Δεκεμβρίου 2015.

Κυριαζή, Ν. (1998). Η Κοινωνιολογική Έρευνα: Κριτική Επισκόπηση των Μεθόδων και των Τεχνικών. Αθήνα: Ελληνικές Επιστημονικές Εκδόσεις.

 Μακράκης, Β. (2000). Υπερμέσα στην Εκπαίδευση. Μια Κοινωνιολογική- Εποικοδομητική Προσέγγιση. Αθήνα: Μεταίχμιο 

Παπαναστασίου, Κ. (1996). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας. Λευκωσία: Εκδ. ιδίου.

Πασιαρδής, Π. (2014). Αξιολόγηση Προγραμμάτων & Προσωπικού στην Εκπαίδευση. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ – ΤΟΜΟΣ Ι. Εκδόσεις Ίων. 

Η συγγραφέας

H Ελένη Ρώσσιου  (rossiou[at]sch.gr) είναι πτυχιούχος Μαθηματικών (ΑΠΘ) με μεταπτυχιακές σπουδές στην Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση (ΕΑΠ), στην Επιστήμη των Υπολογιστών (MSc in Computer Science, University of Scheffield) και στην Εκπαίδευση Ενηλίκων (ΜΕd, ΕΑΠ) και διδακτορικό (PhD) στην Εφαρμοσμένη Πληροφορική. Είναι εκπαιδευτικός Πληροφορικής στο Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επιμορφώτρια Β’ Επιπέδου. Εϊναι μέλος διαφόρων επιστημονικών ενώσεων και ερευνήτρια στην περιοχή της μεικτής μάθησης και της μάθησης μέσω παιχνιδιού στη Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια εκπαίδευση και την Εκπαίδευση Ενηλίκων. Είναι κριτής, συγγραφέας και  συν-συγγραφέας εργασιών σε Ελληνικά και Διεθνή επιστημονικά συνέδρια και περιοδικά.