Προς μια κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά δίκαιη χρήση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ)

Γιατί ενεργειακή φτώχεια και ακρίβεια;

Δεν υπάρχει ενεργειακή φτώχεια στη φύση. Η φύση διαθέτει άφθονη και ανανεώσιμη ενέργεια ακολουθώντας αέναα τους δικούς της νόμους. Η ενεργειακή φτώχεια και ακρίβεια εμφανίζονται στην ανθρώπινη κοινωνία εξαιτίας του κυρίαρχου συστήματος οργάνωσής της, το οποίο δημιουργεί οικονομικές κρίσεις, μέρος των οποίων είναι οι ενεργειακές κρίσεις. Σε αυτές συντελείται αχαλίνωτη κερδοσκοπία των ελίτ με τεράστια μεταφορά πλούτου από τους πολλούς στα χέρια λίγων προκαλώντας ενεργειακή φτώχεια στους πολλούς και συσσώρευση πλούτου στους λίγους. Σε κάθε κρίση συσσωρεύουν πλούτο οι κροίσοι.

Το κυρίαρχο σύστημα παραβιάζει τη θεμελιώδη φιλοσοφική προσέγγιση της φύσης, ότι “σε κάθε βήμα τα πράγματα μας θυμίζουν πως με κανένα τρόπο δεν κυριαρχούμε πάνω στη φύση καθώς κάποιος κατακτητής κυριαρχεί πάνω σ' έναν ξένο λαό, όπως κι' ένας που θάστεκε έξω από τη φύση - αλλά πως εμείς, με τη σάρκα, το αίμα και τον εγκέφαλό μας, ανήκουμε σ' αυτή και βρισκόμαστε μέσα της και πως όλη η κυριαρχία μας πάνω της συνίσταται στο ότι διαθέτουμε απέναντι σ' όλα τ' άλλα δημιουργήματα της φύσης το πλεονέκτημα, ότι μπορούμε να διακρίνουμε και να εφαρμόζουμε σωστά τους νόμους της. Και πραγματικά, κάθε μέρα που περνά μαθαίνουμε να κατανοούμε όλο και πιο σωστά τους νόμους της και να αναγνωρίζουμε τόσο τις πιο κοντινές όσο και τις απόμακρες συνέπειες των επεμβάσεών μας στην πορεία της φύσης” [1].

Είναι επίσης θεμελιώδες ότι “είναι αδύνατο να φιλοσοφούμε χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την επιστήμη της εποχής μας, ή να ασχολούμαστε με την επιστήμη χωρίς να γνωρίζουμε ποια είναι τα προβλήματα που απασχολούν τους σύγχρονους στοχαστές” [2].

Η σημερινή κρίση δεν είναι καινούργια, αλλά άρχισε εδώ και πολλά χρόνια. Αυτό που βιώνουμε σήμερα είναι η φάση όξυνσης της κρίσης, η οποία επηρεάζει όλους τους τομείς της αειφορίας: κοινωνία, οικονομία και περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της σημερινής φάσης οξύνεται η περιβαλλοντική καταστροφή, διότι η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί χαμηλή προτεραιότητα και η βιωσιμότητα δεν είναι πλέον μια «επιλογή» για το σύστημα.

Η νεοφιλελεύθερη πολιτική της μείωσης εισοδημάτων, της αύξησης των τιμών υπηρεσιών και προϊόντων, του ακρωτηριασμού του δημόσιου τομέα με ταυτόχρονη ιδιωτικοποίηση των κοινωνικών αγαθών και των τομέων στρατηγικής σημασίας για την κοινωνία (παιδεία, υγεία, ενέργεια, επικοινωνίες, μεταφορές, ύδρευση, διαχείριση απορριμμάτων, τροφή κλπ) δεν επηρεάζει απλά την οικονομική κατάσταση της πλειονότητας των πολιτών, αλλά οξύνει την περιβαλλοντική καταστροφή και απειλεί πλέον την ίδια τη ζωή τους [3].

Τα έκτακτα μέτρα και τα «βοηθήματα» δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτήν την κατάσταση. Μόνο μια ολοκληρωμένη πολιτική μπορεί να αντιμετωπίζει το πρόβλημα στη ρίζα του, δηλαδή, μια πολιτική ριζοσπαστική. Διότι όσο περισσότερο συνεχίζεται σε πλάτος και σε βάθος η εφαρμογή της «αγίας τριάδας» των νεοφιλελεύθερων επιλογών (ακρωτηριασμός και απορρύθμιση του δημόσιου τομέα, ιδιωτικοποιήσεις με απόλυτη ελευθερία για τις εταιρείες και μεγάλες περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες),τόσο περισσότερο βαθαίνει και οξύνεται η κρίση.

Με μια θεμελιωδώς συνολική προσέγγιση (έστω και μόνον από οικονομική και περιβαλλοντική σκοπιά), η ενέργεια οφείλει να είναι αποκεντρωμένη και τοπικοποιημένη. Οι ενεργειακοί πόροι δεν είναι τουρίστες. Εκεί που παράγεται η ενέργεια, εκεί πρέπει να καταναλώνεται όσο αυτό είναι εφικτό. Κι αυτό μπορεί να συμβεί μόνο με μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, συμπεριλαμβάνοντας και το ποιοι ελέγχουν την κατανάλωση, παραγωγή και διανομή ενέργειας τοπικά και παγκόσμια. Η πρόσβαση στην ενέργεια είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Είναι κοινό αγαθό και δεν μπορεί να είναι εμπόρευμα οδηγώντας σε ενεργειακή φτώχεια [4].

Το μεγάλο λάθος στον λογαριασμό και το πραγματικό κόστος των διαφόρων μορφών ενέργειας

Στον δημόσιο διάλογο, όχι μόνον πολιτικοί και πολίτες αλλά ακόμα και μερικοί επιστήμονες κάνουν υπολογισμούς για να συγκρίνουν το κόστος των διαφόρων μορφών ενέργειας, υπολογίζοντας μόνον πόσα χρήματα χρειάζονται για τις εγκαταστάσεις ενός εργοστασίου, για τις μηχανές και τον λοιπό εξοπλισμό, για τη μισθοδοσία των εργαζομένων κλπ, ή πόσα χρήματα χρειάζονται για μία ανεμογεννήτρια ή ένα φωτοβολταϊκό.

Πρόκειται για μεγάλο λάθος στον λογαριασμό. Διότι υπάρχει και ένα άλλο τεράστιο κόστος που δεν λαμβάνεται υπόψη στον παραπάνω λογαριασμό και είναι το κόστος που καταβάλλεται για τη θεραπεία των επιπτώσεων των διαφόρων μορφών ενέργειας στο περιβάλλον και στην υγεία των ανθρώπων.

Ενδεικτικά, για κάθε TWh παραγωγής ενέργειας, οι θάνατοι που προκαλούνται ένεκα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ατυχημάτων είναι:

• 24,62-32,72 από λιγνίτη
• 8,43 από πετρέλαιο
• 2,82 από αέριο
• 0,035 από αιολική ενέργεια
• 0,024 από υδροηλεκτρική ενέργεια
• 0,019 από ηλιακή ενέργεια [5,6].

Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των επιπτώσεων στο περιβάλλον και στην υγεία των ανθρώπων στη διάρκεια όλου του κύκλου κατασκευής-παραγωγής-κατανάλωσης-διάθεσης αποβλήτων των διαφόρων μορφών ενέργειας, το λεγόμενο εξωτερικό κόστος (περιβαλλοντικό - υγείας) για κάθε MWh συγκριτικά είναι:

• 20 έως 32 φορές μεγαλύτερο για τον λιγνίτη σε σχέση με ΑΠΕ (αιολικά)
• 12 έως 20 φορές μεγαλύτερο για το πετρέλαιο σε σχέση με ΑΠΕ (αιολικά)
• 4 φορές μεγαλύτερο για το φυσικό αέριο σε σχέση με ΑΠΕ (αιολικά) [7].

Όλες οι μορφές ενέργειας έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία των ανθρώπων. Όμως, η διαφορά μεταξύ τους είναι τεράστια. Η εικόνα που προκύπτει από τα παραπάνω δεδομένα για το πραγματικό κόστος των διαφόρων μορφών ενέργειας είναι πολύ διαφορετική από την επικρατούσα στο δημόσιο διάλογο.

Το δρομολογούμενο «αντίο» στα ορυκτά καύσιμα και η άναρχη ανάδυση των ΑΠΕ με φόντο την κερδοσκοπία

Η ραγδαία άνοδος των τιμών πετρελαίου και φυσικού αερίου και η συνεπαγόμενη άνοδος των τιμών ηλεκτρικού ρεύματος ιδίως διαμέσου του συστήματος του χρηματιστηρίου ενέργειας -ληστρικού για τους πολλούς και ακραία κερδοσκοπικού για τους λίγους- οδηγούν σε διαφόρων ειδών προσπάθειες απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα αναδεικνύοντας ως εναλλακτική λύση τις ΑΠΕ.

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, είναι γεγονός ότι οι ΑΠΕ είναι συγκριτικά καθαρότερες τεχνολογίες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, αποτελούν τοπικό και ανεξάντλητο ενεργειακό πόρο συμβάλλοντας έτσι στον ασφαλή ενεργειακό εφοδιασμό και -μεταξύ άλλων- μπορούν να ενισχύσουν υπό προϋποθέσεις την τοπική οικονομία και το εισόδημα των νοικοκυριών.

Η κυρίαρχη όμως χρήση των ΑΠΕ σήμερα είναι άναρχη και αυτό έχει επιπτώσεις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές. Φαραωνικού μεγέθους ανεμογεννήτριες τοποθετούνται σε φυσικά οικοσυστήματα, φωτοβολταϊκά πάρκα εγκαθίστανται σε παραγωγική γη υποσκάπτοντας τη διατροφική μας ασφάλεια και αυτάρκεια κλπ. Το κριτήριο για αυτές τις επιλογές είναι το κέρδος των ιδιωτικών εταιριών και όχι η προστασία του περιβάλλοντος και το κοινωνικό και οικονομικό όφελος των πολιτών.

Τίθεται κατά συνέπεια το κρίσιμο ερώτημα: Αν αφαιρέσουμε τα φυσικά οικοσυστήματα, τα δάση, την παραγωγική γη, τους αρχαιολογικούς χώρους, τις τουριστικές περιοχές, τα λατομεία, τα δίκτυα, τους οικισμούς και επιχειρήσουμε να βάλουμε ΑΠΕ μόνο σε άγονα μέρη που δεν επηρεάζουν τίποτα και κανέναν, οι ελάχιστες εκτάσεις που απομένουν, μπορούν να καλύψουν καθόλου ενεργειακές ανάγκες;

Δέκα χρόνια ερευνών για τη χωροθέτηση ΑΠΕ (αιολικών και φωτοβολταϊκών) με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια

Σε έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το 2007 έως το 2017 διαμέσου μεταπτυχιακών διατριβών στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, μελετήθηκε η δυνατότητα εγκατάστασης αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων στις περιοχές της Θράκης, Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας, Κυκλάδων και Κρήτης (περίπου το 60% της ελληνικής επικράτειας, Σχήμα 1), προσδιορίζοντας τόσο τις περιοχές χωροθέτησης ΑΠΕ όσο και τη μέγιστη δυναμικότητά τους ως προς την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ο προσδιορισμός αυτός έγινε ανά διοικητική περιφέρεια μελετώντας αναλυτικά κάθε περιφερειακή ενότητα (πρώην νομό).

Υπολογίσθηκε η δυνατότητα κάλυψης των αναγκών σε ηλεκτρική ενέργεια μιας περιφέρειας με ΑΠΕ (ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά) βασιζόμενη στη διερεύνηση πολλαπλών κριτηρίων χωροθέτησης (πολυκριτηριακή ανάλυση). Η κλασσική μέθοδος των πολλαπλών κριτηρίων αποσκοπεί σε ένα σταδιακό χαρτογραφικό φιλτράρισμα, βάσει των περιορισμών και δυνατοτήτων, ώστε να βρεθούν οι περιοχές που ικανοποιούν όλα τα επιθυμητά κριτήρια. Τα κριτήρια αφορούν τη διαθεσιμότητα του φυσικού πλούτου, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, την οικονομική βιωσιμότητα και τις κοινωνικές συνέπειες. Ο συνδυασμός των κριτηρίων παρέχει θεματικούς χάρτες, η σύνθεση των οποίων αναδεικνύει τις περιοχές, που είναι κατάλληλες για εγκατάσταση ΑΠΕ.

Οι δυνατότητες συνδέονται άμεσα με το φυσικό κεφάλαιο που διαθέτει η υπό εξέταση περιοχή, το οποίο στην προκειμένη περίπτωση είναι το αιολικό και ηλιακό δυναμικό. Επίσης, ένας σημαντικός παράγοντας, που ενισχύει τη χωροθέτηση ΑΠΕ σε μια περιοχή, είναι η παρουσία δικτύου ηλεκτροδότησης για τη διοχέτευση της παραγόμενης ισχύος.

Οι περιορισμοί συνδέονται άμεσα με τις περιοχές αποκλεισμού και αφορούν τόσο περιοχές ασυμβατότητας όσο και συγκεκριμένες αποστάσεις που πρέπει να τηρούνται από ασύμβατες χρήσεις.

Για τις ανάγκες των ερευνών, ακολουθήθηκαν τα εξής βήματα:

1. Προσδιορίστηκαν οι περιοχές υψηλού αιολικού και ηλιακού δυναμικού (Σχήμα 2 και 3) [8, 9].
2. Συγκροτήθηκε μια βάση δεδομένων η οποία περιέχει τους χάρτες ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 για όλες τις περιφερειακές ενότητες.
3. Χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα οικισμών, οδικού δικτύου, χρήσεων γης και του δικτύου μέσης και υψηλής τάσης που ψηφιοποιήθηκαν για όλες τις περιφερειακές ενότητες.
4. Έγινε γεωγραφικός προσδιορισμός των περιοχών προστασίας με τη δημιουργία ζωνών αποκλεισμού για χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων:

• Τόποι Κοινοτικής Σημασίας- Μνημεία της Φύσης - ΦΥΣΗ 2000
• Δάση
• Αποστάσεις από δάση
• Αρδευόμενες εκτάσεις
• Αποστάσεις από αρδευόμενες εκτάσεις
• Αρχαιολογικοί Χώροι
• Αποστάσεις από αρχαιολογικούς χώρους
• Οικισμοί
• Λατομικές περιοχές
• Αποστάσεις από λατομικές περιοχές
• Αποστάσεις από Οδικό Δίκτυο
• Αποστάσεις από Δίκτυο Υψηλής Τάσης

5. Δημιουργήθηκε ένας συνολικός χάρτης με την περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης (οικιστικό δίκτυο, οδικό δίκτυο, χρήσεις γης κτλ.), καθώς και των ζωνών αποκλεισμού και ελαχίστων αποστάσεων από ασύμβατες χρήσεις που προκύπτουν από την εφαρμογή των κριτηρίων.

Έχοντας οριοθετήσει τις ζώνες αποκλεισμού και τις ζώνες καταλληλότητας, το επόμενο βήμα είναι ο τελικός προσδιορισμός των περιοχών χωροθέτησης αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων.

Για την εγκατάσταση ανεμογεννητριών (Α/Γ), ελήφθη υπόψη ότι η ελάχιστη ταχύτητα ανέμου που απαιτείται να είναι ίση και μεγαλύτερη από 5m/sec. Ο προσδιορισμός της εγκατεστημένης ισχύος έγινε με την ονομαστική ισχύ μιας τυπικής ανεμογεννήτριας (ρότορας 85μ.) που είναι 2 MWe.

Για την τελική επιλογή χωροθέτησης φωτοβολταϊκών (Φ/Β) ελήφθησαν υπόψη και μία σειρά κριτηρίων όπως το υψόμετρο, οι κλίσεις και ο προσανατολισμός, προκειμένου να υπάρχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απόδοση των συστημάτων.

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων σε Περιφέρειες της Ελλάδας

Εφαρμόζοντας το αναφερόμενο μοντέλο χωροθέτησης έργων ΑΠΕ, προσδιορίσθηκε η δυνατότητα ετήσιας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από αιολικά και φωτοβολταϊκά συστήματα στις Περιφερειακές Ενότητες (Π.Ε., πρώην νομοί) κάθε υπό μελέτη Περιφέρειας και αθροιστικά στο σύνολο της κάθε Περιφέρειας, με σκοπό να διερευνηθεί σε ποιό βαθμό η αξιοποίηση του αιολικού και ηλιακού δυναμικού της κάθε περιοχής μελέτης μπορεί να συμβάλει στην κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της.

Τα συμπεράσματα των ερευνών παρουσιάζονται παρακάτω συνοδευόμενα από χάρτες χωροθέτησης αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια σε κάθε υπό μελέτη Περιφέρεια.

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στη Δυτική Μακεδονία

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 4) στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (Π.Ε. Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης και Φλώρινας) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 13 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 99% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 1% με Α/Γ [10].

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στη Θράκη

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 5) στη Θράκη (Π.Ε. Έβρου, Ξάνθης και Ροδόπης) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 11,5 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Θράκης. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 72% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 28% με Α/Γ [11].

 

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στην Ανατολική Μακεδονία

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 6) στη Ανατολική Μακεδονία (Π.Ε. Δράμας, Θάσου και Καβάλας) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 10 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Ανατολικής Μακεδονίας. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 99% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 1% με Α/Γ [12].

 

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στην Κρήτη

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 7) στην Περιφέρεια Κρήτης (Π.Ε. Ηρακλείου, Λασιθίου, Ρεθύμνου και Χανίων) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 7 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Περιφέρειας Κρήτης. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 95% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 5% με Α/Γ [13, 14].

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στις Κυκλάδες

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 8) στις Κυκλάδες θα μπορούσε να καλύψει περίπου 6 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας των Κυκλάδων. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 92% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 8% με Α/Γ [15].

 

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στην Ήπειρο

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 9) στην Περιφέρεια Ηπείρου (Π.Ε. Άρτας, Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων και Πρέβεζας) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 6 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Περιφέρειας Ηπείρου. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 99% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 1% με Α/Γ [16].

 

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στην Κεντρική Μακεδονία

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 10) στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας (Π.Ε. Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πέλλας, Πιερίας, Σερρών και Χαλκιδικής) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 5 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 92% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 8% με Α/Γ [17-21].

Χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στη Θεσσαλία

Το σύνολο της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από την εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (Σχήμα 11) στην Περιφέρεια Θεσσαλίας (Π.Ε. Καρδίτσας, Λάρισας, Μαγνησίας και Τρικάλων) θα μπορούσε να καλύψει περίπου 3,5 φορές τη συνολική ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Περιφέρειας Θεσσαλίας. Από το σύνολο αυτό, τηρώντας τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 94% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 6% με Α/Γ [22].

 

Συζήτηση και συνοπτικά συμπεράσματα της χωροθέτησης αιολικών και φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια

Η εφαρμογή του αναφερόμενου μοντέλου χωροθέτησης έργων ΑΠΕ με κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, και συγκεκριμένα, ο προσδιορισμός της δυνατότητας ετήσιας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από αιολικά και φωτοβολταϊκά συστήματα σε κάθε υπό μελέτη Περιφέρεια έδειξε ότι η αξιοποίηση του αιολικού και ηλιακού δυναμικού της κάθε περιοχής μελέτης μπορεί να συμβάλει στην κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της.

Ειδικότερα διαπιστώνεται ότι:

• η εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων στις προτεινόμενες περιοχές χωροθέτησης μπορεί να καλύψει από 3,5 έως 13 φορές τις υπάρχουσες τοπικές ανάγκες στις υπό μελέτη Περιφέρειες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής
• είναι λοιπόν εφικτή η χωροθέτηση των ΑΠΕ χωρίς επιπτώσεις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές
• είναι επίσης εφικτή η ενεργειακή αυτονομία των περιοχών σε επίπεδο περιφέρειας
• είναι τελικά εφικτή η αποκεντρωμένη παραγωγή και κατανάλωση της ενέργειας, δηλαδή, εκεί που παράγεται η ενέργεια, εκεί να καταναλώνεται
• αξίζει να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο μέρος των υφιστάμενων εγκαταστάσεων αιολικής και ηλιακής ενέργειας βρίσκεται εκτός των προτεινόμενων περιοχών χωροθέτησης. Ενδεικτικά στις Κυκλάδες, το 60% των υφιστάμενων είναι εκτός των προτεινόμενων περιοχών
• με δεδομένο ότι υπάρχει δυνατότητα υπερκάλυψης των αναγκών μιας περιφέρειας προκύπτει ότι δεν χρειάζονται μεγάλης κλίμακας Α/Γ και Φ/Β. Είναι ικανοποιητικά επαρκής η χρήση ΑΠΕ σε μικρή κλίμακα και με ήπιους τρόπους
• για να τηρηθούν τα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, το 72% έως 99% μπορεί να καλυφθεί με Φ/Β και μόνον το 1% έως 28% με Α/Γ στις υπό μελέτη Περιφέρειες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής

Ανακτώντας συνεργατικά την ενέργεια ως κοινό αγαθό στα χέρια των πολιτών

Δεν αρκεί η ορθολογική χωροθέτηση των ΑΠΕ. Υπάρχει ένα ακόμα θέμα: ποιός κατέχει την ιδιοκτησία και διαχείριση της ενέργειας (παραγωγή, διανομή και κατανάλωση) τοπικά και παγκόσμια;

Όταν η ενέργεια είναι στα χέρια των ιδιωτικών εταιριών, λειτουργεί ως μηχανισμός για ακραία κερδοσκοπία, που οδηγεί σε ενεργειακή ακρίβεια και τελικά σε φτώχεια για τους πολλούς.

Όταν η ενέργεια είναι στα χέρια του κράτους, λειτουργεί ως μηχανισμός για ακραία έμμεση φορολόγηση των πολιτών, που είναι η πιο άδικη κοινωνικά. Η κρατική διαχείριση, παρά τους όποιους νόμους, συντάγματα, θεσμούς, δικαιοσύνη, συμβόλαια κλπ, οδηγεί στην ιδιωτικοποίηση, διότι η θέληση του κράτους στις γενικές της γραμμές καθορίζεται από τη θέληση και τα συμφέροντα της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης.

Όλες οι υπάρχουσες εμπειρίες από όλο τον κόσμο (και από την Ελλάδα), οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ανάθεση της διαχείρισης της ενέργειας σε λίγα χέρια ιδιωτικά ή κρατικά, καταλήγει τελικά σε ενεργειακή ακρίβεια, σε περιβαλλοντική καταστροφή και σε ενεργειακή φτώχεια. Κάθε είδους αυταπάτη ανάθεσης έχει πλέον τελειώσει.

Η πρόσβαση στην ενέργεια είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Είναι κοινό αγαθό και δεν μπορεί να είναι εμπόρευμα οδηγώντας σε ενεργειακή φτώχεια.

Η πιο συμβατή υπάρχουσα δομή για την υλοποίηση της κοινωνικής-κοινοτικής διαχείρισης, για την άμεση συμμετοχή των πολιτών, για την ενεργειακή δημοκρατία και για την επανάκτηση της ενέργειας ως κοινό αγαθό με σεβασμό στο περιβάλλον είναι η μη-κερδοσκοπική διαχείριση της ενέργειας από τους ίδιους τους πολίτες συνεργατικά [23-26].

Ήδη, κάτι καινούργιο γεννιέται στην Ευρώπη (σιγά-σιγά και στην Ελλάδα), με την αξιοποίηση των ΑΠΕ να γίνεται από τους ίδιους τους πολίτες (κυρίως δια μέσου ενεργειακών συνεταιρισμών), με αποκεντρωμένη την παραγωγή ενέργειας, σε μικρή κλίμακα με ήπιους τρόπους, με τοπική παραγωγή-κατανάλωση (η ενέργεια καταναλώνεται εκεί που παράγεται), με ενεργειακή αυτονομία ολόκληρων περιοχών και με ηλεκτρικό ρεύμα είτε σε τιμές πολύ πιο χαμηλές από τις σημερινές είτε δωρεάν.

Ενδεικτικά στη Γερμανία, περισσότερο από το 50% του παραγόμενου ηλεκτρικού ρεύματος από ΑΠΕ ανήκει στους ίδιους τους πολίτες. Πρόκειται περίπου για 2 εκατομμύρια παραγωγούς ενέργειας από ΑΠΕ (μικροί παραγωγοί, κατοικίες, συνεταιρισμοί κλπ) και όχι ΑΠΕ μόνο από μεγάλες εταιρίες. Μέσα σε λίγες εβδομάδες μια ομάδα γερμανών φοιτητών δημιούργησε έναν φοιτητικό συνεταιρισμό παραγωγής ενέργειας με την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων στο πανεπιστήμιο τους. Στη Συνομοσπονδία Γερμανικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων συμμετέχουν 5.400 συνεταιρισμοί που έχουν 18 εκατομμύρια μέλη και πολλοί από αυτούς παράγουν ενέργεια από ΑΠΕ. Πολλές από τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις που συμμετέχουν στην ευρωπαϊκή συνομοσπονδία ενεργειακών συνεταιρισμών και μικροπαραγωγών ΑΠΕ έχουν προϊστορία από 20 έως και 100 χρόνων.

Οι δυνατότητες υπάρχουν στην Ελλάδα και είναι πολύ περισσότερες από αυτές, που φαντάζεται κανείς!

Είναι οι ενεργειακοί συνεταιρισμοί ή «Ενεργειακές Κοινότητες» σύμφωνα με την ορολογία της υπάρχουσας νομοθεσίας. Συνεταιρισμοί με αποκεντρωμένες και μικρής κλίμακας ΑΠΕ, με προστασία περιβάλλοντος και στο πλαίσιο της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο.).

Συνεταιρισμοί με ιδεολογικά και αξιακά θεμέλια, όπως το ανθρώπινο δικαίωμα του καθένα στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι (Οικουμενική Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Άρθρο 20, ΟΗΕ, 1948), οι ιδέες της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας και της Άμεσης Δημοκρατίας (όπως αυτές αναδεικνύονται από τα σχετικά παγκόσμια κινήματα) και οι Διεθνείς Συνεταιριστικές Αξίες και Αρχές όπως αυτές υιοθετήθηκαν διεθνώς (Συνέδριο της Διεθνούς Συνεταιριστικής Συμμαχίας - I.C.A., Manchester, UK, 1995): Εθελοντική και ανοικτή συμμετοχή, Δημοκρατικός έλεγχος των μελών, Οικονομική συμμετοχή των μελών, Αυτονομία και ανεξαρτησία, Εκπαίδευση – κατάρτιση - πληροφόρηση, Συνεργασία μεταξύ συνεταιρισμών, Ενδιαφέρον για την κοινότητα [27, 28].

Στο πλαίσιο αυτό, είναι εξαιρετικά σημαντικό να αναφερθεί –ενδεικτικά και μόνον- το παράδειγμα ενεργειακής κοινότητας (συνεταιρισμού) από πολίτες για τη δημιουργία πχ ενός φωτοβολταϊκού πάρκου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με τη μέθοδο του συμψηφισμού. Στην περίπτωση αυτή, το κάθε μέλος του συνεταιρισμού συμμετέχει στο έργο με ένα αρχικό χρηματικό ποσό (εφάπαξ), που αντιστοιχεί το πολύ μέχρι το ποσό ηλεκτρικής ενέργειας που χρειάζεται ετησίως (όχι παραπάνω από αυτό). Η ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από τον συνεταιρισμό δεν πωλείται, αλλά συμψηφίζεται με την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν τα μέλη του συνεταιρισμού. Μέσα στα πρώτα λίγα χρόνια το καταβληθέν αρχικό χρηματικό ποσό αποσβένεται και στη συνέχεια, τα μέλη δεν πληρώνουν για το ηλεκτρικό ρεύμα που καταναλώνουν.

Το ενδεικτικό αυτό παράδειγμα ενεργειακού συνεταιρισμού, που λειτουργεί με συμψηφισμό ηλεκτρικής ενέργειας είναι χαρακτηριστικό για τις δυνατότητες που υπάρχουν για ανάκτηση της ενέργειας ως κοινό αγαθό στα χέρια των πολιτών, λειτουργώντας έξω από το χρηματιστήριο ενέργειας και έξω από διακυμάνσεις τιμών, και ιδίως, λειτουργώντας μη-κερδοσκοπικά αφού δεν πωλείται η παραγόμενη ενέργεια, αλλά απλά καλύπτονται οι ανάγκες των πολιτών-μελών του συνεταιρισμού.

Ένας δεκάλογος σημείων για τη μετάβαση σε μια κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά δίκαιη χρήση των ΑΠΕ

1. Χωροθέτηση των ΑΠΕ χωρίς επιπτώσεις περιβαλλοντικές, κοινωνικές, οικονομικές
2. Αποκεντρωμένη παραγωγή και τοπική κατανάλωση - Η ενέργεια καταναλώνεται εκεί που παράγεται
3. ΑΠΕ σε μικρή κλίμακα και με ήπιους τρόπους
4. Ενεργειακή αυτονομία των περιοχών
5. Καθιέρωση της πρόσβασης στην ενέργεια ως ανθρώπινο δικαίωμα
6. Ανάκτηση της ενέργειας ως κοινό αγαθό στα χέρια των πολιτών – Δεν μπορεί να είναι εμπόρευμα που οδηγεί σε ενεργειακή φτώχεια
7. Κοινωνική ιδιοκτησία και διαχείριση από τους ίδιους τους πολίτες, κυρίως δια μέσου ενεργειακών συνεταιρισμών
8. Λειτουργία έξω από το χρηματιστήριο ενέργειας
9. Λειτουργία έξω από διακυμάνσεις τιμών
10. Δεν κερδοσκοπούμε με την ενέργεια - Καλύπτουμε μόνον τις ανάγκες μας.

 Βιβλιογραφία

1. Engels F., “Η διαλεκτική της φύσης”, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984
2. Prigogine I., “Οι νόμοι του χάους”, Εκδ. Τραυλός, Αθήνα, 2003
3. Νικολάου Κ., "Βιώσιμη πόλη με συμμετοχή των πολιτών σε περίοδο κρίσης", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 2(47), 2013
4. Νικολάου Κ., "Απόψεις και συναρτώμενες πολιτικές για την κλιματική κρίση", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 18(63), 2019
5. Markandya A., Wilkinson P., “Electricity generation and health”, The Lancet, 370(9591), 979-990, 2007
6. Sovacool B. K., Andersen R., Sorensen S., Sorensen K., Tienda V., Vainorius A., Schirach O.M., Bjørn-Thygesen F., “Balancing safety with sustainability: assessing the risk of accidents for modern low-carbon energy systems”, Journal of Cleaner Production, 112(5), 3952-3965, 2016
7. European Commission, Directorate-General for Research and Innovation, "ExternE: Externalities of Energy", Publications Office, 2009
8. ΚΑΠΕ, "Χάρτες εκτίμησης του τεχνικά & οικονομικά εκμεταλλεύσιμου δυναμικού της Αιολικής Ενέργειας στον ελληνικό χώρο", Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας, 2001
9. European Commission, Joint Research Centre, "Yearly sum of global irradiation on a horizontal surface - Greece", European Communities, 2001-2007
10. Μπέσα Π., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών εγκαταστάσεων και φωτοβολταϊκών συστημάτων στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας", Πρακτικά 6ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 5-7 Μαΐου 2017
11. Γεωργουλάκης Ν., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών εγκαταστάσεων και φωτοβολταϊκών συστημάτων στην περιοχή της Θράκης (νομοί Ξάνθης, Ροδόπης, Έβρου)", Πρακτικά 6ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 5-7 Μαΐου 2017
12. Πετρίδης Κ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών εγκαταστάσεων και φωτοβολταϊκών συστημάτων στην Ανατολική Μακεδονία (νομοί Δράμας και Καβάλας)", Πρακτικά 5ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 14-16 Μαρτίου 2014
13. Tatsis A., Nikolaou K., "Investigation of the possibilities of wind and solar systems establishment in Crete Island", Bulletin of the School of Science and Technology, Hellenic Open University, Vol.2, pp.94-97, 2017
14. Τάτσης Α., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών εγκαταστάσεων και φωτοβολταϊκών συστημάτων στην Περιφέρεια Κρήτης (νομοί Λασιθίου, Ηρακλείου, Ρεθύμνου, Χανίων)", Πρακτικά 6ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 5-7 Μαΐου 2017
15. Ζιάκα Λ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών και φωτοβολταϊκών συστημάτων στις Κυκλάδες", Πρακτικά 7ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 30 Οκτ.- 1 Νοε. 2020
16. Βάκκα Ε., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση δυνατοτήτων αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου", Πρακτικά 4ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 18-20 Μαρτίου 2011
17. Nikolaou K., Koutsoumaraki V., "The potential of renewable energy sources in Thessaloniki metropolitan area", Proceedings of the 3rd Conference in Green Chemistry and Sustainable Development, Hellenic Green Chemistry Network, Thessaloniki, Greece, 25-27 Sept. 2009
18. Koutsoumaraki V., Nikolaou K., "Planning of renewable energy sources siting in Prefecture of Kilkis", Proceedings of the 11th International Conference on Environmental Science and Technology, Global NEST-University of the Aegean, Chania - Crete, Greece, 3-5 Sept. 2009
19. Χρηστίδης Χ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση των κριτηρίων και δυνατοτήτων χωροθέτησης αιολικών εγκαταστάσεων και φωτοβολταϊκών συστημάτων στο Ν. Σερρών", Πρακτικά 4ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 18-20 Μαρτίου 2011
20. Ματόπουλος Χ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση δυνατοτήτων αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) στους νομούς Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής", Πρακτικά 5ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 14-16 Μαρτίου 2014
21. Ταϊλαχίδου Μ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση δυνατοτήτων αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στους νομούς Πέλλας, Ημαθίας και Πιερίας", Πρακτικά 5ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 14-16 Μαρτίου 2014
22. Φαραζούμη Σ., Νικολάου Κ., "Διερεύνηση δυνατοτήτων αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) στη Θεσσαλία", Πρακτικά 6ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 5-7 Μαΐου 2017
23. Νικολάου Κ., "Όντας μέσα και μέρος της φύσης: Εναλλακτικές απέναντι στο σκάψιμο για υδρογονάνθρακες, στο θάψιμο & κάψιμο των απορριμμάτων", Διαδικτυακή Ημερίδα για την Παγκόσμια Ημέρα της Γης, Κύκλος - Εργαστήριο Αστικής Βιωσιμότητας και Κυκλικότητας, Θεσσαλονίκη, 22 Απριλίου 2021
24. Nikolaou K., "Social solidarity economy initiatives in Thessaloniki", International Conference – Round Table: Social Economy and Solidarity: exchanges on the Greek and French experiences, IFRIS (InstitutFrancilien Recherche, Innovation et Société) - Université Paris-Est Marne-la-Vallée, Athens, 7 June 2016
25. Nikolaou K., "Cooperatives, Challenges and Business Opportunities within the Collaborative Economy", 3rd International Summit of Cooperatives, International Co-operative Alliance (ICA) and Desjardins Group Canada, Québec, Canada, 11-13 October 2016
26. Nikolaou K., "Towards a democracy of commons", Proceedings of the 4th European Congress of Social Solidarity Economy, RIPESS, Athens, Greece, 9-11 June 2017
27. Alexopoulos Y., Angelou L., Barbopoulou V., Bellis V., Devetzidis A., Douvitsa I., Kavoulakos K.I., Marava N., Nikolaou K., Oikonomou A., Papafilippou A., Maria Pina Triunfo M.P., "Skills in Social Economy - Educator’s Manual", (Editor, K.I. Kavoulakos), EEA and Norway Grants, 148 pages, 2020
28. Αλεξόπουλος Γ., Αγγέλου Λ., Δεβετζίδης Α., Δουβίτσα Ι., Καβουλάκος Κ.Ι., Μπαρμποπούλου Β., Μπέλλης Β., Νικολάου Κ., Οικονόμου Α., Παπαφιλίππου Α., "Δεξιότητες στην Κοινωνική Οικονομία - Εγχειρίδιο Εκπαιδευόμενου", (Επιμέλεια, Κ.Ι. Καβουλάκος,), EEA and NorwayGrants, 192 σελίδες, 2020

Ο Κώστας Νικολάου είναι επισκέπτης Καθηγητής Οικολογίας και Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας ΑΠΘ, Πρόεδρος του Λαϊκού Πανεπιστημίου Κ.ΑΛ.Ο. “UnivSSECoop”