Ανάδειξη των καθοριστικών παραγόντων επηρεασμού της πρόθεσης των φοιτητών για ανακύκλωση αποβλήτων συσκευασίας και έντυπου χαρτιού

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο τη διερεύνηση των καθοριστικών παραγόντων που επηρεάζουν την πρόθεση των φοιτητών για ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασίας και του έντυπου χαρτιού που προέρχονται από τα νοικοκυριά και καταλήγουν στο «μπλε» κάδο ανακύκλωσης. Σύμφωνα με τη θεωρία της προσχεδιασμένης συμπεριφοράς (Theory of Planned Behaviour-TPB) οι ανθρώπινες πράξεις προβλέπονται σε μεγάλο βαθμό από τις αντίστοιχες προθέσεις. Η πρόθεση με τη σειρά της, όταν πρόκειται για συνειδητές πράξεις, μπορεί να προβλεφθεί από τρεις παράγοντες-μεταβλητές: α) τη στάση ως προς τη συγκεκριμένη συμπεριφορά (ATTitude–ATT), β) τα υποκειμενικά πρότυπα (Subjective Norm-SN) και γ) τον αντιλαμβανόμενο έλεγχο της συμπεριφοράς (Perceived Behavioural Control-PBC). Ωστόσο, αρκετοί ερευνητές επισημαίνουν ότι το εν λόγω μοντέλο χρήζει βελτιώσεων και προτείνουν την προσαρμογή επιπρόσθετων ερμηνευτικών μεταβλητών, όταν αποδεδειγμένα συνεισφέρουν στην αυξημένη ερμηνεία της πρόθεσης. Υπό αυτό το πρίσμα, αρχικά στο μοντέλο της TPB προστίθενται 3 επιπλέον μεταβλητές: η προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης (Past Recycling Behavior-PRB), τα ηθικά πρότυπα (Moral Norms-MN) και οι συνέπειες και τα αποτελέσματα της ανακύκλωσης (Consequences/Outcomes-CON/OUT). Στη συνέχεια διερευνάται η συμβολή τους στην ερμηνεία της πρόθεσης, δείγματος 126 φοιτητών διαφόρων επιστημονικών πεδίων, για ανακύκλωση. Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν ότι το μοντέλο της TPB αποτελεί ένα ικανό ερμηνευτικό εργαλείο της πρόθεσης για ανακύκλωση, που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στο σχεδιασμό δράσεων εκπαίδευσης, ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης καθώς και ευρύτερα στην άσκηση πολιτικής στον τομέα της ανακύκλωσης. 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κατανόηση, η ερμηνεία, η πρόβλεψη και η τροποποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς αποτελούν τους πρωταρχικούς γενικούς στόχους της ψυχολογίας. Ένας από τους ειδικότερους στόχους της περιβαλλοντικής ψυχολογίας είναι η κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν αποφασιστικά τις δράσεις του ατόμου που σχετίζονται με το περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκαν αρκετές θεωρητικές προσεγγίσεις, που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως μοντέλα δράσης (action models). Στη συγκεκριμένη κατηγορία κατέχει σημαντική θέση η θεωρία τής προσχεδιασμένης συμπεριφοράς (Theory of Planned Behavior-TPB), η οποία έχει εφαρμοστεί με επιτυχία σε πολλά και διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Για παράδειγμα έχει εφαρμοστεί σε προσπάθειες οικιακής κομποστοποίησης (Taylor and Todd, 1995), στην υιοθέτηση «πράσινων» γεωργικών πρακτικών (Beedle and Rehman, 2000) και στην υιοθέτηση τρόπων εξοικονόμησης νερού (Mannetti et al., 2004). Για θέματα σχετικά με επιλογές αναψυχής, παραβιάσεις του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, λήψη αποφάσεων για επενδύσεις, διάπραξη ανήθικων/παράνομων πράξεων, κάνουν λόγο οι Tonglet et al. (2004b). Oι Ho et al. (2011), προσπαθούν να προβλέψουν τη συμμετοχή δημοσίων υπαλλήλων σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, ενώ οι Schmiege et al. (2009) αναφέρουν έρευνες σχετικές με την πρόθεση εύρεσης εργασίας. Άλλες έρευνες που είχαν ως συμπεριφορά-στόχο θέματα υγείας, όπως τη χρήση προφυλακτικού, τις προληπτικές εξετάσεις υγείας, τις προγαμιαίες σχέσεις, τη συμμετοχή σε προγράμματα γυμναστικής, αναφέρονται από τους Cheung et al. (1999). Για μια πληρέστερη απεικόνιση των εφαρμογών της TPB μπορεί να ανατρέξει κανείς στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://people.umass.edu/aizen/tpb.html (Ajzen, 2002).

Στόχος της παρούσας έρευνας ήταν να εξεταστεί η συμπεριφορά Ελλήνων φοιτητών απέναντι στην ανακύκλωση Ανακυκλώσιμων Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΑΣΑ), δηλαδή αποβλήτων συσκευασίας και έντυπου χαρτιού. Η χρήση ενός δομημένου ερωτηματολογίου το οποίο είναι προσαρμοσμένο στο ελληνικό βασικό σύστημα ανακύκλωσης των αποβλήτων αυτών αποτελεί το πρώτο καινοτόμο χαρακτηριστικό της παρούσας έρευνας. Η δεύτερη καινοτομία έγκειται στην ολοκληρωμένη διερεύνηση της πρόθεσης των φοιτητών, που αποτελούν ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον, διακριτό υποσύνολο των πολιτών που συμμετέχουν στην ανακύκλωση, καθώς αποτελούν το πλέον μορφωμένο τμήμα του νεανικού πληθυσμού. Με βάση την επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται μια τέτοια έρευνα στην Ελλάδα, ενώ είναι γενικά αποδεκτό ότι η συμπεριφορά ανακύκλωσης και οι παράμετροι που την επηρεάζουν διαφέρουν ανάλογα με το κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο των συμμετεχόντων.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

H TPB αναπτύχθηκε από τον Ajzen, (1991). Υποστηρίζει ότι τα άτομα λαμβάνουν λογικές αποφάσεις, που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους, βάσει των διαθέσιμων δεδομένων και των προσωπικών εκτιμήσεων τους. Σύμφωνα με αυτή, ο παράγοντας που προηγείται της συμπεριφοράς (Συμπεριφορά-Behavior) και την καθορίζει άμεσα, είναι η πρόθεση για εκδήλωση της συμπεριφοράς (Πρόθεση Συμπεριφοράς, Behavioral Intention–BI). Η πρόθεση με τη σειρά της, όταν πρόκειται για συνειδητές πράξεις, μπορεί να προβλεφθεί από τρεις παράγοντες-μεταβλητές: α) τη στάση ως προς τη συγκεκριμένη συμπεριφορά (Στάση, ATTitude–ATT), β) τα υποκειμενικά πρότυπα (Υποκειμενικά Πρότυπα, Subjective Norm-SN) και γ) τον αντιλαμβανόμενο έλεγχο της συμπεριφοράς (Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς, Perceived Behavioural Control-PBC). Ειδικότερα, η στάση ως προς τη συγκεκριμένη συμπεριφορά, αναφέρεται στη συνολική αξιολόγηση των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων που προκύπτουν από την ενδεχόμενη πραγματοποίηση της συμπεριφοράς (π.χ. η ανακύκλωση αποτελεί υπεύθυνη συμπεριφορά). Ο όρος υποκειμενικά πρότυπα, δηλώνει την υποκειμενική εκτίμηση των κοινωνικών κανόνων και την αντίληψη του ατόμου για την κοινωνική πίεση που νιώθει, για να εκδηλώσει ή όχι τη συγκεκριμένη συμπεριφορά και να συμμορφωθεί ή όχι με τις προσδοκίες των «σημαντικών άλλων» (π.χ. Οι περισσότεροι φίλοι μου πιστεύουν ότι η ανακύκλωση είναι σημαντική). Η μεταβλητή του αντιλαμβανόμενου ελέγχου της συμπεριφοράς, αντικατοπτρίζει την αντίληψη του ατόμου για την ύπαρξη υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων που ενισχύουν ή εμποδίζουν την εκδήλωση της συμπεριφοράς και τη δύναμη της επίδρασής τους πάνω στο άτομο (π.χ. έχω πολλές ευκαιρίες για να ανακυκλώσω). Επιπρόσθετα, ο αντιλαμβανόμενος έλεγχος της συμπεριφοράς είναι δυνατόν να διαμορφώσει άμεσα τη συμπεριφορά, χωρίς να διαμεσολαβήσει η μεταβλητή της πρόθεσης. Η συγκεκριμένη μεταβλητή επηρεάζεται από την ύπαρξη ή όχι των κατάλληλων συνθηκών και πόρων και μπορεί να διαφέρει από τον πραγματικό έλεγχο. Ολοκληρώνοντας το φάσμα των ορισμών, η μεταβλητή «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI» ορίζεται ως η ενεργοποίηση ενός ατόμου με την έννοια της συνειδητής εκπόνησης ενός σχεδίου για την εκτέλεση μιας συμπεριφοράς (Francis et al., 2004) (π.χ. θέλω να ανακυκλώσω όσα περισσότερα από τα σκουπίδια μου μπορώ το επόμενο τρίμηνο).

Μεταβάλλοντας τους τρεις συγκεκριμένους προγνωστικούς παράγοντες μπορούμε να ενισχύσουμε την πρόθεση του ατόμου να δράσει κατά τον επιθυμητό τρόπο και κατά συνέπεια αυξάνουμε την πιθανότητα να πραγματοποιήσει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ο γενικός κανόνας είναι ότι όσο πιο θετική είναι η στάση απέναντι στη συμπεριφορά, όσο μεγαλύτερη η κοινωνική συγκατάθεση και αποδοχή και όσο ισχυρότερος ο αντιλαμβανόμενος έλεγχος της συμπεριφοράς, τόσο ισχυρότερη θα γίνεται η πρόθεση για την πραγματοποίηση της συμπεριφοράς. Όσο ενισχύεται η πρόθεση, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να μετουσιωθεί σε πράξη (Ajzen, 2002). Στην παρούσα έρευνα, η πράξη είναι η συμμετοχή στην ανακύκλωση των Ανακυκλώσιμων Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΑΣΑ).

Ωστόσο, κατά το θεμελιωτή της θεωρίας, η TPB επιτρέπει την προσθήκη επιπλέον προγνωστικών παραμέτρων, εάν αποδειχθεί ότι ερμηνεύουν ένα σημαντικό ποσοστό της διακύμανσης της πρόθεσης ή της συμπεριφοράς μετά την εισαγωγή των τριών βασικών παραμέτρων (Ajzen, 1991). Κάνοντας χρήση αυτής της δυνατότητας ενσωματώθηκαν στο κλασσικό μοντέλο οι εξής μεταβλητές, οι οποίες επιλέχθηκαν με βάση τη σχετική βιβλιογραφία (Πίνακας 1):

v  Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης (Past Recycling Behavior-PRB),

v  Ηθικά πρότυπα (Moral Norms-MN) και

v  Συνέπειες και αποτελέσματα της ανακύκλωσης (Consequences/Outcomes-CON/OUT).

 Πίνακας 1. Έρευνες σχετικές με την ερμηνεία της πρόθεσης συμμετοχής στην ανακύκλωση στις οποίες έχουν αξιοποιηθεί οι λανθάνουσες μεταβλητές που αξιοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα και αντίστοιχες βιβλιογραφικές αναφορές. 

 Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο, προς αποφυγή παρερμηνειών, να δοθεί με αναλυτικότερο τρόπο το περιεχόμενο των εννοιών των επιπρόσθετων μεταβλητών. Η μεταβλητή «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB» προσπαθεί να αναδείξει την πιθανή σχέση μεταξύ της παρούσας συμπεριφοράς και της ίδιας συμπεριφοράς στο παρελθόν (π.χ. ανακυκλώσατε πλαστικό στο νοικοκυριό σας το προηγούμενο τρίμηνο;) (Knussen et al., 2004). Η μεταβλητή «Ηθικά πρότυπα-MN» σχετίζεται με τις προσωπικές πεποιθήσεις που ενστερνίζεται το άτομο για την ηθική ορθότητα ή μη της εκτέλεσης μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς (π.χ. πιστεύω ότι δεν πρέπει να πετάω τίποτα που θα μπορούσε να ξαναχρησιμοποιηθεί) (Tonglet et al., 2004a). Κλείνοντας, η μεταβλητή «Συνέπειες και αποτελέσματα της ανακύκλωσης (CON/OUT)» αναφέρεται στα αποτελέσματα της ανακύκλωσης και τις συνέπειες της (π.χ. η ανακύκλωση συμβάλει στη διατήρηση των φυσικών πόρων) (Davis et al., 2006). Το Σχήμα 1 αποτελεί μια ολοκληρωμένη σχηματική απεικόνιση της TPB με την προσθήκη των επιπλέον προγνωστικών παραμέτρων που συμμετείχαν στην παρούσα έρευνα.

Σχήμα 1. Σχηματική αποτύπωση του μοντέλου που διερευνήθηκε υπό το πρίσμα της TPB. Στα ορθογώνια πλαίσια περικλείονται οι μεταβλητές της κλασσικής TPB. Στα ελλειψοειδή πλαίσια περικλείονται οι επιπρόσθετες μεταβλητές.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Χαρακτηριστικά και επιλογή δείγματος

Η παρούσα έρευνα βασίστηκε σε δεδομένα που συγκεντρώθηκαν μέσω προσωπικών, δια ζώσης, συνεντεύξεων με τη χρήση έντυπου δομημένου ερωτηματολογίου. Ο στόχος της προσωπικής επαφής ήταν να βοηθηθούν οι ερωτώμενοι στη συμπλήρωση των ερωτήσεων. Με τον τρόπο αυτό στο χρονικό διάστημα μεταξύ Δεκεμβρίου 2010 και Φεβρουαρίου 2011, επιλέχθηκε ένα βολικό δείγμα (convenience sample) αποτελούμενο από 180 φοιτητές εκ των οποίων οι 126 (ποσοστό απόκρισης 74%) συμπλήρωσαν πλήρως ή επαρκώς τα ερωτηματολόγια που τους δόθηκαν και οι απαντήσεις τους αξιοποιήθηκαν στο πλαίσιο της παρούσας ερευνητικής διαδικασίας. Το δείγμα που διαμορφώθηκε με αυτό τον τρόπο προφανώς δεν είναι στατιστικά αντιπροσωπευτικό και στρωματοποιημένο δείγμα του ελληνικού πληθυσμού. Ωστόσο, ο πρωταρχικός στόχος της έρευνας ήταν η διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ των επιλεγμένων μεταβλητών και όχι η εκτίμηση της επίδρασης δημογραφικών παραμέτρων στην ανακύκλωση. Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, ο τρόπος επιλογής και τα χαρακτηριστικά του δείγματος δε θεωρείται ότι αποτελούν μειονέκτημα για την εξέλιξη της ερευνητικής διαδικασίας. Η προαναφερόμενη τακτική επιλογής πληθυσμιακού δείγματος εφαρμόζεται συχνά σε έρευνες που διεξάγονται βάσει της TPB, όπως για παράδειγμα στις εργασίες των Cheung et al. (1999), Knussen et al. (2004), Davis et al. (2009) και Mahmud and Osman (2010). Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν φοιτητές διαφόρων σχολών που διέμεναν σε περιοχές της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας, όπου το σύστημα ανακύκλωσης της Ελληνικής Εταιρίας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ) για τα ΑΑΣΑ (μπλε κάδος) είχε λειτουργική παρουσία τουλάχιστον ενός έτους και συνεπώς είχε ήδη αναπτυχθεί επαρκώς.

Σχεδιασμός δομημένου ερωτηματολογίου

Σε πρώτη φάση σχεδιάστηκε και διενεργήθηκε μία προκαταρκτική έρευνα με δομημένο ερωτηματολόγιο που περιείχε ως επί το πλείστον προτάσεις με τις οποίες οι συμμετέχοντες καλούνταν να δηλώσουν το βαθμό συμφωνίας τους και λίγες ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Το ερωτηματολόγιο αφορούσε στην ανακύκλωση των ΑΑΣΑ. Διανεμήθηκε σε 25 άτομα της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας, τα οποία δέχθηκαν να το συμπληρώσουν και ο στόχος ήταν να αποσαφηνιστεί η διατύπωση και το περιεχόμενο των προτάσεων που περιείχε, καθώς και να εκτιμηθεί η γενικότερη εμφάνισή του. Αφού αξιολογήθηκαν οι προτεινόμενες παρατηρήσεις, έγιναν κάποιες παρεμβάσεις και το ερωτηματολόγιο έλαβε στη συνέχεια την ολοκληρωμένη τελική του μορφή.

Το ερωτηματολόγιο βασίστηκε, κατά κύριο λόγο, σε προηγούμενες εφαρμογές της TPB, σε συμπεριφορές σχετικές με την ανακύκλωση (π.χ. Tonglet et al., 2004a, Knussen et al., 2004) και προσαρμόστηκε στα σύγχρονα ελληνικά δεδομένα. Η συγκρότηση των «κλασσικών» μεταβλητών της TPB και των επιπρόσθετων μεταβλητών που δεν είναι δυνατόν να μετρηθούν απευθείας (λανθάνουσες μεταβλητές) γίνεται μέσω της βαθμονόμησης των απαντήσεων των συμμετεχόντων στις ερωτήσεις-προτάσεις του ερωτηματολογίου. Για τη βαθμονόμηση των απαντήσεων, που σχετίζονται με το συγκεκριμένο θέμα, χρησιμοποιήθηκε η 5-βαθμη κλίμακα Likert, η οποία εκτείνεται είτε από 1 (Συμφωνώ απόλυτα) έως 5 (Διαφωνώ απόλυτα) είτε από 1 (Ποτέ) έως 5 (Πάντα) ανάλογα με το ερώτημα-πρόταση. Πολλές από τις προτάσεις πριν ενσωματωθούν στο ερωτηματολόγιο υποβλήθηκαν σε αντιστροφή, δηλαδή διατυπώθηκαν αρνητικά, προκειμένου το μέγιστο της κλίμακας να αντιστοιχεί σε αρνητική αξιολόγηση της ανακύκλωσης ή των αποτελεσμάτων της (reversed scored). Βέβαια, για την εξαγωγή των αποτελεσμάτων, οι προτάσεις αυτές κωδικοποιήθηκαν εκ νέου για να διατηρηθεί η συνοχή των απαντήσεων. Ενδεικτικά παραδείγματα των επιμέρους ερωτήσεων-προτάσεων για κάθε λανθάνουσα μεταβλητή, με τις οποίες οι ερωτώμενοι κλήθηκαν να δηλώσουν τη συμφωνία/διαφωνία τους ή τη συχνότητα εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους παρατίθενται στη συνέχεια.

• «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI»: Εκτιμώ ότι θα ανακυκλώσω όσα περισσότερα από τα σκουπίδια μου μπορώ το επόμενο τρίμηνο, σκοπεύω ειλικρινά να ανακυκλώσω όσα περισσότερα από τα σκουπίδια μου μπορώ το επόμενο τρίμηνο.
• «Υποκειμενικά Πρότυπα-SN»: Οι περισσότεροι φίλοι μου πιστεύουν ότι η ανακύκλωση είναι σημαντική, η οικογένεια μου πιστεύει ότι θα πρέπει να ανακυκλώνω.
• «Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς-PBC»: Η ανακύκλωση είναι βολική διαδικασία, ο Δήμος διαθέτει όλα τα απαραίτητα μέσα για την ανακύκλωση.
• «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά–ATT»: Η ανακύκλωση είναι χάσιμο χρόνου, η ανακύκλωση αποτελεί υπεύθυνη συμπεριφορά.
• «Ηθικά πρότυπα-MN»: Θεωρώ ότι η ανακύκλωση δεν εξαρτάται από εμένα, ενδιαφέρομαι για την υγεία και την ευημερία της κοινότητας στην οποία ζω.
• «Συνέπειες και αποτελέσματα της ανακύκλωσης-CON/OUT»: Η ανακύκλωση συμβάλει στην εξοικονόμηση χρημάτων, η ανακύκλωση συμβάλει στη διατήρηση των φυσικών πόρων.
• «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB»: Ανακυκλώσατε τις άδειες συσκευασίες και το έντυπο χαρτί του νοικοκυριού σας το προηγούμενο τρίμηνο; Ανακυκλώσατε πλαστικό στο νοικοκυριό σας το προηγούμενο τρίμηνο;

 Στατιστική ανάλυση

Σε πρώτη φάση πραγματοποιήθηκε διερευνητική ανάλυση των διαθέσιμων δεδομένων. Σε αυτή κρίθηκε απαραίτητο να συμπεριληφθούν στοιχεία περιγραφικής στατιστικής, έλεγχος ανεξαρτησίας μεταβλητών και έλεγχος της αξιοπιστίας της εσωτερικής συνοχής των λανθάνουσων μεταβλητών, μέσω του συντελεστή Cronbach’s alpha. Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει με συνοπτικό τρόπο τους συνήθεις δείκτες περιγραφικής στατιστικής (μέσες τιμές - Μ, τυπικές αποκλίσεις - SD, συσχετίσεις και συντελεστές Cronbach’s alpha με έντονα γράμματα μέσα σε παρένθεση), για τις μεταβλητές που συμμετέχουν στο εξεταζόμενο μοντέλο του Σχήματος 1. Το εύρος των τιμών του εν λόγω συντελεστή είναι 0-1 και τιμές > 0,7 θεωρούνται αποδεκτές, ώστε η μεταβλητή να διαθέτει ικανοποιητικό επίπεδο εσωτερικής συνοχής (Nunnally & Bernstein, 1994).

Πίνακας 2. Δείκτες περιγραφικής στατιστικής: στήλη Μ- μέσες τιμές, στήλη SD- τυπικές αποκλίσεις, συσχετίσεις (** = συσχέτιση στατιστικά σημαντική σε επίπεδο 0,01) και συντελεστές Cronbach’s alpha (με έντονα γράμματα μέσα σε παρένθεση).

Ταυτόχρονα ελέγχθηκε η κανονικότητα των μεταβλητών. Στα δεδομένα μας η ασυμμετρία (univariate skewness) ήταν 1,58, ενώ η κύρτωση ήταν μικρότερη από 4,4 σε απόλυτες τιμές. Σύμφωνα με τους West et al. (1995), τα όρια αποδοχής μιας κατανομής ως κανονικής είναι: ασυμμετρία ≤2 και κύρτωση ≤7. Επιπρόσθετα, δεν διαπιστώθηκαν ενδείξεις πολυσυγγραμμικότητας. Οι ανάλογοι δείκτες VIF (Variance Inflation Factor) κυμαίνονταν από 1,7 έως 2,7, με μέγιστο προτεινόμενο αποδεκτό όριο για τη μη συγγραμμικότητα το 10. Συγκεκριμένα, οι θεωρούμενες ως ανεξάρτητες μεταβλητές, δεν είναι πραγματικά ανεξάρτητες αν οι τιμές του VIF είναι μεγαλύτερες από 10. Αν συμβεί κάτι τέτοιο οι μεταβλητές με VIF>10 θα πρέπει να εξαιρεθούν από τη συνέχεια της ερευνητικής διαδικασίας ως μη αποδεκτές (Yakubu, 2010).

Οι «κλασσικές» συνιστώσες της TPB («Στάση απέναντι στη συμπεριφορά–ATT», «Υποκειμενικά Πρότυπα-SN, «Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς-PBC») ήταν οι πρώτες που εισάχθηκαν στο μοντέλο ερμηνείας της εξαρτημένης μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI». Μετά την εισαγωγή τους ερμηνεύτηκε το 50% της διακύμανσης της «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI» δηλ. Adj. R²=0,50, ενώ μόνο οι δύο εκ των τριών μεταβλητών «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά–ATT» (b=0,55 p<0,01) και «Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς-PBC» (b=0,22 p<0,01) αναδείχθηκαν ως στατιστικά σημαντικοί προβλεπτικοί παράγοντες της «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI».

Στην επόμενη και τελική φάση προστέθηκαν στις προαναφερόμενες ερμηνευτικές μεταβλητές και οι επιπλέον μεταβλητές: «Ηθικά πρότυπα-MN», «Συνέπειες και αποτελέσματα της ανακύκλωσης-CON/OUT» και «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB». Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η αύξηση του ποσοστού ερμηνείας της διακύμανσης της μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI» έως την τιμή 54% (Adj. R²=0,54). Ωστόσο, μεταξύ των έξι συνολικά ερμηνευτικών μεταβλητών οι στατιστικά σημαντικές ήταν οι εξής: «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά–ATT» (b=0,36 p<0,05) «Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς-PBC» (b=0,17 p<0,05) και «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB» (b=0,18 p<0,05).

Το σύνολο της στατιστικής επεξεργασίας πραγματοποιήθηκε με το λογισμικό στατιστικής ανάλυσης SPSS18.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας υποστηρίζουν και ενισχύουν τα ευρήματα ανάλογων ερευνών που έχουν χρησιμοποιήσει ως θεωρητικό υπόβαθρο την κλασσική TPB, με την προσθήκη επιπρόσθετων παραγόντων. Η ανάδειξη των δύο μόνο («Στάση απέναντι στη συμπεριφορά-ΑΤΤ», «Αντιλαμβανόμενος έλεγχος συμπεριφοράς-PBC») εκ των τριών βασικών μεταβλητών της θεωρίας, σε στατιστικά σημαντικούς προβλεπτικούς παράγοντες της εξαρτημένης μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» δεν αποτελεί καινοφανές χαρακτηριστικό μεταξύ παρόμοιων εμπειρικών ερευνών. Μεταξύ των ψυχολογικών «προγόνων» της μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI», η μεταβλητή «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά-ΑΤΤ» συνέβαλε σε διπλάσιο ποσοστό στην ερμηνεία της σε σχέση με τη μεταβλητή «Υποκειμενικά πρότυπα-SN» (Armitage & Conner, 2001, Thogersen, 1994), ενώ σε άλλες έρευνες διαπιστώθηκε ότι η μεταβλητή «Υποκειμενικά πρότυπα-SN» αποτελεί τον παράγοντα που συνεισφέρει λιγότερο στην ερμηνεία της υπό εξέταση μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» (Knussen et al., 2004, Mannetti et al., 2004).

Αλλά υπάρχουν και διαφορετικά ευρήματα. Σε παλαιότερη έρευνα που έλαβε χώρα στο Hong Kong μέσω ερωτηματολογίου, μεταξύ 137 προπτυχιακών φοιτητών το 1999 και αφορούσε στην ανακύκλωση χαρτιού διερευνήθηκε η πρόθεση συμπεριφοράς και η αυτό-αναφερόμενη συμπεριφορά. Η εφαρμογή της κλασσικής TPB είχε ως αποτέλεσμα την ερμηνεία της διακύμανσης της μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» σε ποσοστό 54,4% (δηλ. Adj.R²=54,4%). Η προσθήκη δύο επιπρόσθετων μεταβλητών, της «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης» και της «Περιβαλλοντική γνώση (γενική και ειδική)» διαμόρφωσε την τιμή του ίδιου δείκτη σε 58,1%. Το ενδιαφέρον είναι ότι τόσο πριν όσο και μετά την προσθήκη των επιπρόσθετων παραγόντων και οι τρεις κύριες μεταβλητές της TPB αποτελούσαν στατιστικά σημαντικούς ερμηνευτικούς παράγοντες της διακύμανσης της μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» (Cheung et al., 1999).

Ολοκληρώνοντας την παρούσα συζήτηση αναφορικά με την TPB, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί επιγραμματικά μία ακόμα εφαρμογή της σε πρόσφατη έρευνα, με παρεμφερείς με την ανακύκλωση φιλο-περιβαλλοντικές συμπεριφορές. Αφορά στη διερεύνηση γενικότερων αειφορικών στάσεων και συμπεριφορών, όπως η ανακύκλωση, η μείωση παραγωγής αποβλήτων, η ενεργειακή αποδοτικότητα, η εξοικονόμηση νερού και οι «πράσινες» αγορές. Πραγματοποιήθηκε με ερωτηματολόγιο, το οποίο διανεμήθηκε διαδικτυακά, μεταξύ του μη ακαδημαϊκού προσωπικού του πανεπιστημίου Griffith στο Brisbane της Αυστραλίας και ανταποκρίθηκαν 100 άτομα. Εκτός από τις μεταβλητές της κλασσικής TPB, το μοντέλο που εφαρμόστηκε περιείχε και τις μεταβλητές: «Περιστασιακοί παράγοντες», «Συνέπειες», «Συμπεριφορά ανακύκλωσης», «Συμπεριφορά ενεργειακής αποδοτικότητας», «Συμπεριφορά εξοικονόμησης νερού» και «Δημογραφικοί παράγοντες» όπως ηλικία, φύλο, οικογενειακή κατάσταση, επίπεδο εκπαίδευσης, είδος απασχόλησης και αριθμός παιδιών στο νοικοκυριό. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι πεποιθήσεις και οι στάσεις των συμμετεχόντων προς την αειφορία αντανακλούν τέσσερις διακριτές αλλά συσχετιζόμενες συνιστώσες των περιβαλλοντικών στάσεων και των περιστασιακών παραγόντων. Αυτές οι συνιστώσες είναι: η αντίληψη του ατόμου για την κοινωνική και τη θεσμική πίεση που του ασκείται για να ανακυκλώσει και να μειώσει τα απόβλητά του στο χώρο εργασίας του, οι συνέπειες της συμπεριφοράς ανακύκλωσης, η ύπαρξη περιστασιακών παραγόντων που μπορεί να διευκολύνουν ή να εμποδίσουν τη συμπεριφορά ανακύκλωσης και ο αντιλαμβανόμενος έλεγχος συμπεριφοράς του ατόμου. Όσον αφορά στη συχνότητα των φιλο-περιβαλλοντικών συμπεριφορών που εξετάστηκαν, παρουσιάστηκαν μεγάλες διαφορές ως προς το φύλο και την ηλικία, αλλά τα συμπεράσματα αυτά δε μπορεί να γενικευτούν (Davis et al., 2009).

Συνοψίζοντας, οι μεταβλητές: «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά-ΑΤΤ» και «Αντιλαμβανόμενος έλεγχος συμπεριφοράς-PBC» διαχρονικά παρουσιάζονται πιο συχνά ως στατιστικά σημαντικοί παράγοντες διαμόρφωσης της «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI», αλλά για την επίδραση της μεταβλητής «Υποκειμενικά πρότυπα-SN» υπάρχουν αντιφατικά ευρήματα. Μία άποψη που μπορεί να δικαιολογήσει την παρατηρούμενη ποικιλομορφία στα αποτελέσματα σχετικά με την επίδραση της «Υποκειμενικά πρότυπα-SN», είναι ότι η κοινωνική πίεση που αντιλαμβάνεται το άτομο, παρουσιάζεται μειωμένη όταν η υπό εκδήλωση συμπεριφορά (συμμετοχή στην ανακύκλωση) δεν είναι άμεσα ορατή και αντιληπτή (Tucker, 1999). Κάτι τέτοιο πιθανά να συμβαίνει σε πυκνοκατοικημένες περιοχές ή σε περιοχές που εξυπηρετούνται από κέντρα ανακύκλωσης.

Οι πρόσθετες μεταβλητές που ενσωματώθηκαν στην παρούσα εργασία στην TPB έχουν ήδη προταθεί και αξιοποιηθεί από αρκετούς ερευνητές σε αντίστοιχες έρευνες που διεξήχθησαν στο παρελθόν με την αξιοποίηση της TPB. Για παράδειγμα η μεταβλητή «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB» έχει συμπεριληφθεί σε έρευνες των Knussen et al. (2004) και Tonglet et al. (2004a), ενώ οι μεταβλητές «Συνέπειες/αποτελέσματα της ανακύκλωσης-CON/OUT» και «Ηθικά πρότυπα-MN» σε έρευνες των Tonglet et al. (2004a) και Davis et al. (2006). Ο κοινός στόχος των ερευνητών είναι η δημιουργία ενός μοντέλου που θα ερμηνεύει και θα προβλέπει, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, την πρόθεση ανακύκλωσης. Το αποτέλεσμα που προέκυψε από την εισαγωγή των επιπρόσθετων μεταβλητών στο «κλασικό» μοντέλο της TPB ήταν η αύξηση της ερμηνευτικής του ικανότητας. Συγκεκριμένα, στην έρευνα των Knussen et al. (2004) ο δείκτης Adj. R² για τη μεταβλητή «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» αυξήθηκε από 54,4% σε 58,1%, στην έρευνα των Tonglet et al. (2004a) ο αντίστοιχος δείκτης αυξήθηκε από 26,1% σε 33,3% και τέλος στην έρευνα των Davis et al. (2006) ο αντίστοιχος δείκτης αυξήθηκε από 2,3% σε 58,9%. Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν και στην παρούσα έρευνα. Οι «κλασσικές» συνιστώσες της TPB συνέβαλαν στην ερμηνεία του 50% της διακύμανσης της «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI» δηλ. Adj. R²=0,50, ενώ στη συνέχεια με την εισαγωγή των τριών επιπρόσθετων μεταβλητών το ποσοστό ερμηνείας έφτασε την τιμή 54% (Adj. R²=0,54).

Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι όλες οι μεμονωμένες μεταβλητές συσχετίζονται θετικά (όπως αναμενόταν) και στατιστικά σημαντικά με τη μεταβλητή στόχο «Πρόθεση συμπεριφοράς-BI» (βλ. Πίνακα 2).

Σε κάθε περίπτωση, η διαφοροποίηση των συστημάτων ανακύκλωσης, των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, όπως και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν την ανακύκλωση, μεταξύ χωρών ή και περιφερειών εντός της ίδιας χώρας, προσδίδουν σε κάθε έρευνα αυτού του είδους μια μοναδικότητα. Για το λόγο αυτό, οι τοπικές κοινωνίες και αρχές, θα πρέπει, αν είναι εφικτό, να προσαρμόζουν το σύστημα ανακύκλωσης στις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες ή να αξιοποιούν τα αποτελέσματα των ερευνών με τον τρόπο που ταιριάζει σε αυτές (Martin et al., 2006, Collins et al., 2006).

Ολοκληρώντας το σχολιασμό των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι όπως και σε πολλές παρόμοιες έρευνες, η συμμετοχή στην ανακύκλωση αντιμετωπίζεται ως μία ενιαία συμπεριφορά ανεξάρτητα από το υλικό το οποίο απορρίπτεται. Η εναλλακτική προσέγγιση που προτείνεται από κάποιους ερευνητές είναι να αντιμετωπίζεται η συμμετοχή στην ανακύκλωση για κάθε ρεύμα αποβλήτων (π.χ. αλουμίνιο, σίδηρος, γυαλί, πλαστικό, χαρτί) ξεχωριστά. Το αποτέλεσμα θα ήταν ενδεχομένως η συμμετοχή στην ανακύκλωση και οι παράγοντες που την καθορίζουν να ποικίλουν ανάλογα με το υλικό που απορρίπτεται (Andersson and von Borgstede, 2010).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα αποτελέσματα της έρευνας υποστηρίζουν τη δυνατότητα εφαρμογής της TPB για την κατανόηση της ανακύκλωσης των ΑΑΣΑ από φοιτητές σε αστικές περιοχές της Ελλάδας, όπου ο «μπλε κάδος» έχει ήδη τοποθετηθεί. Οι «κλασσικές» συνιστώσες της: «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά-ΑΤΤ», «Υποκειμενικά πρότυπα-SN», «Αντιλαμβανόμενος έλεγχος συμπεριφοράς-PBC» ερμηνεύουν το 50% της διακύμανσης της πρόθεσης για ανακύκλωση. H προσθήκη τριών επιπλέον ερμηνευτικών μεταβλητών: «Ηθικά πρότυπα-MN», «Συνέπειες και αποτελέσματα της ανακύκλωσης-CON/OUT» και «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB» αυξάνουν το ποσοστό ερμηνείας σε 54%, επιβεβαιώνοντας την άποψη της πολλών ερευνητών ότι οι επιπρόσθετες μεταβλητές μπορούν να συνεισφέρουν στην αύξηση του ποσοστού ερμηνείας της πρόθεσης ανακύκλωσης. Τελικά, από το σύνολο των έξι μεταβλητών του προτεινόμενου μοντέλου, μόνο οι μεταβλητές «Στάση απέναντι στη συμπεριφορά–ATT» «Αντιλαμβανόμενος Έλεγχος Συμπεριφοράς-PBC» και «Προηγούμενη συμπεριφορά ανακύκλωσης-PRB» αναδείχθηκαν ως στατιστικά σημαντικοί προβλεπτικοί παράγοντες της εξαρτημένης μεταβλητής «Πρόθεση συμπεριφοράς–BI». Συνεπώς από την παρούσα έρευνα προέκυψε ότι η πρόθεση των φοιτητών να ανακυκλώσουν παρουσιάζεται ισχυρότερη όταν: α) διακατέχονται από θετική στάση απέναντι στην ανακύκλωση β) διακρίνονται για τον ισχυρό αντιλαμβανόμενο έλεγχο της συμπεριφοράς τους απέναντι στην ανακύκλωση και γ) παρουσίαζαν ανάλογη συμπεριφορά ανακύκλωσης στο παρελθόν.

Από τη διερεύνηση της σχετικής βιβλιογραφίας προκύπτει ότι μέχρι σήμερα δεν έχουν μελετηθεί οι ψυχολογικές διαστάσεις της συμμετοχής στην ανακύκλωση στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα ο στρατηγικός και λειτουργικός σχεδιασμός των συστημάτων ανακύκλωσης να βασίζεται σε στοιχεία που δεν αντικατοπτρίζουν τη συμπεριφορά των πολιτών καθώς προέρχονται από έρευνες που διεξήχθησαν σε διαφορετικές χώρες.

Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας σε συνδυασμό με τη μελέτη των δημογραφικών, κοινωνικών και λειτουργικών παραμέτρων του συστήματος ανακύκλωσης, (π.χ. αριθμός και χωροθέτηση κάδων, διαθέσιμα οχήματα συλλογής κ.ά.)  μπορούν να αξιοποιηθούν για την προώθηση και αποτελεσματικότερη εφαρμογή των πολιτικών ανακύκλωσης..

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

AjzenI. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179-211.

AjzenI. (2002). Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological considerations (revised, 2006), http://people.umass.edu/aizen/tpb.html, πρόσβαση 2/10/2010.

Andersson M. & von Borgstede C. (2010). Differentiation of determinants of low-cost and high-cost recycling. Journal of Environmental Psychology 30, 402–408.

Armitage C. & Conner M. (2001). Efficacy of the theory of planned behaviour: A metaanalytic review. British Journal of Social Psychology, 40, 471-499.

Beedle. J., & Rehman. T. (2000). Using social-psychology models to understand farmers’ conservation behavior. Journal of Rural Studies 16, 117-127.

Carrus G., Passafaro P. & Bonnes M. (2008). Emotions, habits and rational choices in ecological behaviours: The case of recycling and use of public transportation. Journal of Environmental Psychology 28, 51–62.

Chen M.F. & Tung, P.J. (2010). The Moderating Effect of Perceived Lack of Facilities on Consumers'Recycling Intentions. Environment and Behavior 42, 824-843.

Cheung S.F., Chan D.K.-S. & Wong Z.S.-Y. (1999). Reexamining the Theory of Planned Behavior in Understanding Wastepaper Recycling. Environment and Behavior 31, 587-612.

Collins Α., O’ Doherty R. & Snell M. (2006). Household participation in waste recycling: Some national survey evidence from Scotland. Journal of Environmental Planning and Management 49(1), 121–140.

Davis G., O’ Callaghan F. & Knox K. (2009). Sustainable attitudes and behaviours amongst a sample of non-academic staff. A case study from an Information Services Department, GriffithUniversity, Brisbane. International Journal of Sustainability in Higher Education 10(2), 136-151.

Davis G., Phillips P.S., Read A.D. & Iida Y. (2006). Demonstrating the need for the development of internal research capacity: Understanding recycling participation using the Theory of Planned Behaviour in West Oxfordshire, UK. Resources, Conservation and Recycling 46, 115–127.

Francis J.J., Eccles M.P., Johnston M., Walker A., Grimshaw J., Foy R., Kaner E.F.S., Smith L. & Bonetti D. (2004). Constructing questionnaires based on the theory of planned behaviour. A manual for health services researchers. Centre for Health Services Research, University of Newcastle, U.K.

Ho Y., Tsai H. & Day J. (2011). Using the theory of planned behaviour to predict public sector training participation. The Service Industries Journal, 31(5), 771-790.

Klockner C.A. & Oppedal I.O. (2011). General vs. domain specific recycling behaviour—Applying a multilevel comprehensive action determination model to recycling in Norwegian student homes. Resources, Conservation and Recycling 55, 463–471.

Knussen C., Yule F., MacKenzie J. & Wells M. (2004). An analysis of intentions to recycle household waste: The roles of past behaviour, perceived habit, and perceived lack of facilities. Journal of Environmental Psychology 24, 237–246.

Mahmud S.N.D. & Osman K. 2010. The determinants of recycling intention behavior among the Malaysian school students: an application of theory of planned behaviour. Procedia Social and Behavioral Sciences 9, 119–124.

Mannetti L., Pierro A. & Livi S. (2004). Recycling: Planned and self-expressive behaviour. Journal of Environmental Psychology 24, 227–236.

Martin D., Williams I.D. & Clark M. (2006). Social, cultural and structural influences on household waste recycling: A case study. Resources, Conservation and Recycling 48, 357–395.

Nunnally J.C. & Bernstein, I.H. (1994). Psychometric theory. New York: McGraw-Hill.

Schmiege S.J., Bryan A. & Klein W.M.P. (2009). Distinctions Between Worry and Perceived Risk in the Context of the Theory of Planned Behavior. Journal of Applied Social Psychology 39(1), 95-119.

Taylor S. & Todd P. (1995). An integrated model of waste management behavior: A test of household recycling and composting intentions. Environment and Behavior 27(5), 603-630.

Thogersen, J. (1994). A model of recycling behaviour, with evidence from Danish source separation programmes. International Journal of Research in Marketing 11, 145–163.

Tonglet M., Phillips P.S. & Bates M.P. (2004a). Determining the drivers for householder pro-environmental behaviour: waste minimisation compared to recycling. Resources, Conservation and Recycling 42, 27–48.

Tonglet M., Phillips P.S. & Read A.D. (2004b). Using the Theory of Planned Behaviour to investigate the determinants of recycling behaviour: a case study from Brixworth, UK. Resources, Conservation and Recycling 41, 191–214.

Tucker P. (1999). Normative influences in household waste recycling. Journal of Environmental Planning and Management 42(1), 63–82.

West S.G., Finch J.F. & Curran P.J. (1995). Structural Equation Models with non normal data variables: problems and remedies. In R. H. Hoyle (Ed.): Structural Equation Modeling: Concepts, Issues, and Applications, 56-75. London: Sage.

Yakubu A. (2010). Fixing multicollinearity instability in the prediction of body weight from morphometric traits of white fulani cows. Central European Agriculture 11, 487-492.

Οι συγγραφείς

O Θάνος Ιωάννου (athaioa at gmail.com) υπηρετεί ως εκπαιδευτικός (κλ. ΠΕ04.01) στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από το 1996. Από το 2005 ως το 2008 ήταν μέλος της παιδαγωγικής ομάδας του ΚΠΕ Αργυρούπολης, ενώ από το Σεπτέμβριο του 2013 είναι υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Διεύθυνση Δ.Ε. Δ΄ Αθήνας. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων στην Ωκεανογραφία και στις Περιβαλλοντικές Επιστήμες. Από το 2007 είναι υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκoπείου Πανεπιστημίου και σε αυτό το πλαίσιο στα επιστημονικά του ενδιαφέροντα εντάσσονται η βιομηχανική οικολογία και η διαχείριση στερεών αποβλήτων.

Η Κάτια Λαζαρίδη (klasaridi at hua.gr) είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, όπου διδάσκει και εργάζεται ερευνητικά σε θέματα διαχείρισης και τεχνολογίας περιβάλλοντος. Έχει δημοσιεύσει πάνω από 100 άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά διεθνών συνεδρίων, κυρίως σε θέματα διαχείρισης και επεξεργασίας αποβλήτων, αλλά και σε θέματα βιομηχανικής οικολογίας και περιβαλλοντικής ασφάλειας. Από το 2010 είναι Πρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης, φορέα υπαγόμενου στο ΥΠΕΚΑ, ο οποίος έχει την ευθύνη της εποπτείας των Συστημάτων Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών και άλλων προϊόντων στην Ελλάδα.