Η κρίση ως αφορμή μετασχηματισμού του Πολιτιστικού Παραδείγματος: Η συμβολή της ΠΕ

Εισαγωγή

Όταν το 1991 είχαμε την ιδέα με τη Βέτα την Τσαλίκη να καλέσουμε τους εκπαιδευτικούς που τότε ασχολούντο με την ΠΕ στο δημαρχείο της Τριανδρίας για μια συζήτηση που οδήγησε στην ίδρυση της ΠΕΕΚΠΕ, δεν είχαμε ιδέα για την εκπαιδευτική έκρηξη που θα επακολουθούσε τα επόμενα 20 χρόνια στο χώρο της ΠΕ. Αρκεί να σκεφτούμε ότι για παράδειγμα οι Λέκκας κ.σ. (2005: 370-372) [i] αναφέρουν ότι ανάμεσα στο 2002 και το 2005 υλοποιήθηκαν 18893 προγράμματα στα ελληνικά σχολεία στα οποία συμμετείχαν σχεδόν 100.000 παιδιά που αντιπροσώπευαν περίπου το 3% του μαθητικού πληθυσμού και 10000 εκπαιδευτικοί. Ήταν η πρώτη μαζική κίνηση μετά τη Μεταπολίτευση που άνοιξε έναν εναλλακτικό εκπαιδευτικό δρόμο εξαιρετικά δύσβατο στα χρόνια της δεκαετίας του 80 και στις αρχές του 90, έσωσε χιλιάδες «ανήσυχους» εκπαιδευτικούς (και παιδιά) από την αλλοτρίωση και μας εφοδίασε με αξιοπρέπεια σώζοντας την αυτοεικόνα μας.

Η ΠΕ και ο κόσμος της συνεχίζει να υπάρχει να είναι ζωντανός, να πρωτοπορεί και να εφαρμόζει εκπαιδευτικές καινοτομίες, οι εκπαιδευτικοί της παρόλο που δεν καταφέρνουν μια αποφασιστική αλλαγή στη μακροχρόνιο πόλεμο φθοράς ενάντια στο «στεγνό» σχολικό σύστημα εξακολουθούν να βρίσκονται εδώ και δεκαετίες στα κράσπεδα της εκπαιδευτικής σχολικής πράξης με ένα χαμηλό αλλά διαρκές ποσοστό, ενώ οι μεθοδολογίες και το περιεχόμενό της καταφέρνουν να μας φέρνουν κοντά με τα παιδιά, σε πείσμα του πολέμου που διεξάγεται ανάμεσα σε μαθητές και δασκάλους σε άλλα πιο παραδοσιακά αντικείμενα και σχολικά περιβάλλοντα.

Σήμερα η ΠΕ συνεχίζει να αναπτύσσεται σε πείσμα της σοβούσας οικονομικής (και όχι μόνο) κρίσης, για την οποία θα έπρεπε να πούμε δύο λόγια, τόσο επειδή συνδέεται με την περιβαλλοντική κρίση, όσο και λόγω της συμπερίληψης της ΠΕ στην αγωγή του πολίτη (civic education), ώστε τα προγράμματά της να μπορούν να εμπλουτιστούν με τη διάσταση αυτή. Ισχυρίζομαι λοιπόν ότι η πολιτική ελίτ της χώρας-αλλά και ένα πολυπληθές ακροατήριο/εκλογική πελατεία-, δεν θέλει/δεν ξέρει/δεν μπορεί να δει και να εφαρμόσει θεραπευτικές λύσεις προς τις παρακάτω δύο κατευθύνσεις

Θεραπεία της οικονομικής κρίσης σε δύο άξονες

1. Αναδιανομή του πλούτου…

 Αξίζουμε ένα δικαιότερο φορολογικό σύστημα σε ότι αφορά τους άμεσους και τους έμμεσους φόρους, αφού στην Ελλάδα οι πρώτοι συνεισφέρουν το 30% των εσόδων του κράτους και οι δεύτεροι το 70% ενώ στην Αυστρία πχ η αναλογία αυτή είναι 51%-49%. Ενάντια στην τάση των τελευταίων δεκαετιών οφείλουμε να φορολογήσουμε τον πλούτο και ειδικά τις καταθέσεις στο εξωτερικό (Ελβετία κλπ [ii] τις οποίες η μεν Ελλάδα δεν έχει τη δύναμη μέσα στο δεδομένο συσχετισμό δυνάμεων να διεκδικήσει αλλά μπορεί η ΕΕ επ’ ονόματί της. [iii]

Χρειαζόμαστε έναν αποτελεσματικό και αξιόπιστο φοροεισπρακτικό μηχανισμό για να αντιμετωπιστεί η φοροδιαφυγή αφού μισθωτοί και συνταξιούχοι συνεισφέρουν 70 δις στον κρατικό προϋπολογισμό ενώ οι ελεύθεροι επαγγελματίες μόνο 3.4 δις. Η Εκκλησία της Ελλάδος καλό θα ήταν να συνεισφέρει στον κοινό «κορβανά» παραμένοντας συνεπής με τον πυρήνα της διδασκαλίας της «αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν», ενώ η μείωση των εξοπλισμών (ίσως με εγγύηση των συνόρων μας από την ΕΕ) θα προσέφερε μια ανάσα ανάπτυξης στον τόπο μας-χωρίς να ξεχνάμε ότι ο τομέας αυτός θεωρείται από τους πιο διεφθαρμένους παγκοσμίως. [iv] Τέλος ένα ζήτημα κομβικής σημασίας είναι η επανεξέταση των αναγκαστικών δανείων της γερμανικής κυβέρνησης που είχαν συναφθεί επί ναζιστικής κατοχής, καθώς και ο λογιστικός έλεγχος από ορκωτούς λογιστές του σημερινού χρέους της χώρας και να αποφασιστεί το ποσοστό του που μπορεί να είναι «παράνομο» και άρα μη πληρωτέο [v].

2…και εκσυγχρονισμός της διοίκησης

Η πολιτική ελίτ της χώρας οφείλει να ανοίξει τα κλειστά επαγγέλματα, να ανακατανείμει με ορθολογικά κριτήρια (και όχι με τυχαίο τρόπο ή ως εκλογική πελατεία)[vi] τους δημόσιους υπάλληλους, επεμβαίνοντας με ουσιαστικούς μηχανισμούς αξιολόγησης είτε στον μεγάλο και αντιπαραγωγικό αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων[vii] κάποιων υπηρεσιών είτε στον απελπιστικά μικρό αριθμό τους σε άλλες υπηρεσίες πχ στις εφορίες. Η ενοποίηση των ηλεκτρονικών αρχείων των υπουργείων ώστε να σταματήσουν να υπάρχουν πια «τυφλοί με δίπλωμα οδήγησης»[viii], η αντιμετώπιση της διαφθοράς [ix] που μαζί με τη γραφειοκρατική παρακώλυση της διαβόητης δημόσιας διοίκησης [x] συνιστούν τις δυο πρώτες αιτίες για την απροθυμία των επιχειρηματιών να επενδύσουν στην Ελλάδα [xi] θα ήταν μέτρα που θα τόνωναν την ελληνική οικονομία. Μάλιστα μαζί με την εφαρμογή του «πόθεν έσχες» και την εκ των υστέρων υπερ-φορολόγηση των μη δικαιολογημένων εισοδημάτων, ακινήτων κλπ θα μπορούσαν να είναι μέτρα που θα εκσυγχρονίσουν τη δημόσια διοίκηση.

Οι επιπτώσεις των μνημονίων στο περιβάλλον

Το WWF [xii] καταγράφει μια «καταιγιστική οπισθοδρόμηση» της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, και σοβαρή υστέρηση στην εφαρμογή σημαντικών περιβαλλοντικών πολιτικών από τον Ιούνιο του 2011 μέχρι σήμερα η οποία προέκυψε από επιλογές της πολιτικής ηγεσίας, που θεωρεί ότι πολλές από τις περιβαλλοντικές διατάξεις αποτελούν εμπόδιο στην οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας, ενώ αντίθετα αυτές προσπαθούν να προστατεύσουν το φυσικό κεφάλαιο της χώρας.

Οι τομείς που υπέστησαν τα σημαντικότερα πλήγματα ήταν, η νομοθεσία για την περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, η δασική νομοθεσία και η νομοθεσία για τη δόμηση. Νομιμοποιήθηκαν δεκάδες χιλιάδες αυθαίρετα, χωρίς καμία εκτίμηση των περιβαλλοντικών τους επιπτώσεων, ακόμα και μέσα σε προστατευόμενες περιοχές, περικόπηκαν διαδικασίες περιβαλλοντικής αδειοδότησης, ακόμα και σε προστατευόμενες περιοχές, κατέρρευσε το Πράσινο Ταμείο, αφού το 95% των οικονομικών πόρων του απορροφήθηκαν από τον κρατικό προϋπολογισμό, δίνεται η δυνατότητα για εξαίρεση από τη διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης των εργοστασίων διαχείρισης αποβλήτων, εκποιείται με αδιαφανείς όρους δημόσια γη και νομιμοποιούνται καταπατήσεις, χωρίς καμία εκτίμηση των αναμενόμενων περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Κλείνονται «ζημιογόνες» σιδηροδρομικές γραμμές, εκποιούνται ακίνητα του ΟΣΕ, περιορίζονται ασφυκτικά οι χρηματοδοτήσεις για το σιδηρόδρομο (περίπου στο 1/12 των ποσών που διαθέτουν ανά χιλιόμετρο χώρες όπως η Δανία), ώστε να κόβονται αναγκαστικά τα δρομολόγια σε ολόκληρες περιφέρειες, πράγμα που οδηγεί εκ των πραγμάτων σε μονοπώλιο των οδικών μεταφορών, που για το ίδιο μεταφορικό έργο απαιτούν μέχρι 6-7 φορές περισσότερη ενέργεια με αντίστοιχες επιπτώσεις στη ρύπανση και την κλιματική αλλαγή. Η εξυγίανση των ΔΕΚΟ, οδήγησε τελικά σε μεγάλες αυξήσεις στα εισιτήρια των δημόσιων μεταφορικών μέσων, εξουδετερώνοντας σημαντικό μέρος από τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν οι υψηλές τιμές των καυσίμων ως εργαλείο για στροφή στη δημόσια συγκοινωνία και το σιδηρόδρομο. Η περικοπή δημόσιων δαπανών, επηρέασε και τις δαπάνες για το περιβάλλον, αφού στον προϋπολογισμό του 2011, οι δαπάνες του ΥΠΕΚΑ αποτελούν μόλις 0,01% των δημόσιων δαπανών, μειωμένες κατά 28% σε σχέση με το 2010 και κατά 33,5% σε σχέση με το 2009. Η πρόβλεψη για αξιοποίηση δημόσιων ακινήτων, οδηγεί στην ανοικοδόμηση πολύτιμων ελεύθερων χώρων είτε σε πόλεις με δραματικό έλλειμμα πρασίνου (όπως τα πρώην στρατόπεδα ή το Ελληνικό) είτε σε εξαιρετικά ευαίσθητες προστατευόμενες περιοχές (όπως η πρώην Φωνή της Αμερικής, στο Δέλτα του Νέστου). Η πολιτική για την προσέλκυση άμεσων ξένων επενδύσεων, όπου το Μνημόνιο περιορίζεται σε αθώες αναφορές σε «νέες τεχνολογίες και πράσινη ανάπτυξη» καταλήγουν να ευνοούν επενδυτές των οποίων οι επενδύσεις δεν είναι αποδεκτές αλλού: τη διαβόητη μονάδα του Αστακού, το καζίνο του Κατάρ στο Ελληνικό (σε ποια άλλη ευρωπαϊκή μεγαλούπολη θα έβρισκαν διαθέσιμα μερικές χιλιάδες στρέμματα δημόσιας γης δίπλα στη θάλασσα;), τα χρυσωρυχεία της Χαλκιδικής με τα χαμηλότατης περιεκτικότητας κοιτάσματα και τη μη αναστρέψιμη καταστροφή τεράστιων εκτάσεων για ένα μέταλλο που δεν το χρειάζεται πραγματικά κανένας (Παρασκευόπουλος, 2011). Η επιτάχυνση των διαδικασιών αδειοδότησης επενδύσεωνμε νομοθετικές διαδικασίες fast track που επινόησε για να παρακάμψει τις αντιρρήσεις των αρμόδιων υπηρεσιών, πράγμα που καταδικάστηκε ως αντισυνταγματικό (Δεκλερής, 2011) [xiii].

Επίσης καταστροφικά πιθανότατα είναι τα μελλοντικά σχέδια «ανάπτυξης» του τουρισμού μέσα από την οικοδόμηση των περιβόητων 700.000 τουριστικών κατοικιών στα ελκυστικότερα ελληνικά τοπία, «καρμπόν» του φιλόδοξου αντίστοιχου ισπανικού σχεδίου του 1990 για την ανοικοδόμηση 2 εκατομμυρίων τουριστικών κατοικιών όπου θα παραθέριζαν οι πλούσιοι Βορειοευρωπαίοι. Το σχέδιο αυτό, όχι μόνο δημιούργησε τείχη τσιμέντου στις ακτές της Μεσογείου και άσκησε αφόρητη πίεση στους ήδη περιορισμένους υδάτινους πόρους, (παρόλα αυτά οι διεθνείς οικονομικοί κύκλοι το θεώρησαν επιτυχία), αλλά κατά τη διάρκεια της κρίσης του 2008, όταν η αγορά ακινήτων πάγωσε και 800.000 κατοικίες έμειναν απούλητες, οι ισπανικές τράπεζες που είχαν χρημοτοδοτήσει το έργο αυτό βρέθηκαν εκτεθειμένες και η οικονομική χρεοκοπία ήρθε να συναντήσει την οικολογική κατάρρευση (Παρασκευόπουλος, 2011) [xiv]. Αντί για όλα τα προηγούμενα, μια πράσινη στροφή στην οικονομία, με βασικούς πυλώνες την αναζωογόνηση της υπαίθρου, την απεξάρτηση από πετρέλαιο και λιγνίτη, την αναβάθμιση των συλλογικών αγαθών ως αντιστάθμισμα στην απώλεια αγοραστικής δύναμης [xv], την προώθηση θεσμών Κοινωνικής Οικονομίας, θα ήταν η πιο ενδεδειγμένη λύση [xvi].

 Δύο λόγια για την Ευρώπη

Εν όψει της αντιευρωπαϊκής ρητορείας (με αντιγερμανικές αιχμές) που αρθρώνεται καμιά φορά, οφείλουμε να διαπιστώσουμε τα ακόλουθα: πρώτον, η ενασχόλησή μας με τα περιβαλλοντικά πράγματα και την ΠΕ ειδικότερα ήδη έχει καλλιεργήσει μια έντονη σχέση με τα ευρωπαϊκά πράγματα: έχουμε κάνει ήδη μια επιλογή πολιτισμική για το πώς βλέπουμε τη σχέση μας με τον πλανήτη, συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες των δυτικών ερευνητών και των συγγραφέων για την οικολογική κρίση, επικαλούμαστε την καλύτερη ποιότητα ζωής των ευρωπαϊκών πόλεων, αναφερόμαστε σε ευρωπαϊκές ντιρεκτίβες για να επιχειρηματολογήσουμε, κάνουμε επερωτήσεις στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο για τα κακώς κείμενα στην Ελλάδα και βλέπουμε με ικανοποίηση τα ευρωπαϊκά όργανα να ζητούν από την ελληνικές αρχές τη συμμόρφωση με τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς και τις οδηγίες. Υπάρχει δηλαδή μια σύμπλευση με τον ευρωπαϊκή περιβαλλοντική κουλτούρα.

Δεύτερον, ο πλούτος που εισέρρευσε από την ΕΕ ανάμεσα στο 1980 και το σήμερα ήταν από τους κύριους λόγους του τριπλασιασμού του κατά κεφαλήν εισοδήματος της Ελλάδας από 9000 δολάρια περίπου στο 28.000 σήμερα.

Τρίτον, η ΕΕ είναι μια όαση δημοκρατίας (όχι χωρίς προβλήματα), με αναπτυγμένο το μοντέλο του κοινωνικού κράτος μέσα σε ένα ωκεανό αυταρχισμού (Κίνα, Ρωσία) και βάρβαρης κυριαρχίας της αγοράς (ΗΠΑ) και αποτελεί ένα εργαστήριο περαιτέρω επεξεργασίας δημοκρατικών ιδεών [xvii], συνεχούς παραγωγής νομοθεσίας και οδηγιών για ένα οικολογικότερο μέλλον (με τις «καλές» και «κακές» στιγμές τους, τους συμβιβασμούς κλπ) και με μια αξιοπρεπή ατμόσφαιρα όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα [xviii]. Εννοείται ότι ταυτόχρονα, επιζητούμε την εξάλειψη του (υπαρκτού) δημοκρατικού ελλείμματος, διεκδικώντας περισσότερη εξουσία για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σε όλους εκείνους τους τομείς, στους οποίους μέχρι τώρα έχει μόνο συμβουλευτικό ρόλο (κυρίως σε θέματα οικονομικής διακυβέρνησης, μετανάστευσης, φορολογίας, προϋπολογισμού, εξωτερικής πολιτικής). Θέλουμε περισσότερη Ευρώπη, πιο ενωμένη και με παράκαμψη των (όχι μόνο οικονομικών) εθνικισμών, που κινδυνεύουν να την τινάξουν στον αέρα.Προφανώς η ΕΕ έχειμερίδιο ευθύνης για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα αλλά την κύρια ευθύνη οφείλουμε να την χρεώσουμε στην ελληνική κοινωνία και στις επιλογές της των τελευταίων 35 χρόνων.

Χρειάζεται η ΠΕ στην Ελλάδα σήμερα;

Ναι, είμαστε μια σπάταλη κοινωνία σε φυσικούς πόρους σύμφωνα με την WWF. Οι απαιτήσεις σε φυσικά αποθέματα, καλλιεργούμενες εκτάσεις, νερό, δάση είναι 3,3 φορές μεγαλύτερες από αυτές που μπορεί να αντέξει το φυσικό περιβάλλον.Έχουμε το 11ο μεγαλύτερο κατά κεφαλήν οικολογικό αποτύπωμα στον κόσμο, 4ο μεγαλύτερο στην ΕΕ. Καταναλώνουμε 181% πάνω από το όριο βιωσιμότητας. Η δυσμενής αυτή θέση της χώρας μας οφείλεται κυρίως στην κατανάλωση ενέργειας και κατ’ επέκταση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Σύμφωνα, με τα τελευταία στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (έκθεση 2006), η συνολική κατανάλωση ενέργειας στην Ελλάδα παρουσιάζει κατά μέσο όρο μια ετήσια αύξηση της τάξης του 2,7% (1990-2003), μια από τις υψηλότερες ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ[xix]. Έχουμε το 2ο μεγαλύτερο κατά κεφαλήν αποτύπωμα κατανάλωσης νερού στον κόσμο (2,5 τόνους) μετά τις ΗΠΑ. Την περίοδο 1961-2005, είχαμε με διαφορά τη μεγαλύτερη αύξηση στο κατά κεφαλήν αποτύπωμα ενέργειας στην ΕΕ-27, με αύξηση κατά 158%. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας είναι το 30^ο στον κόσμο (28.000 δολάρια ή 22.000 €) σύμφωνα με πηγές του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Που είναι ανάγκη να βαδίσουμε από δω και στο εξής

1. Να εμβαθύνουμε στη βιωματική εκπαίδευση:Η «από τα κάτω» πρόσκτηση της γνώσης (και όχι μηχανική μεταφορά της) με την ανάκληση και εκμετάλλευση των προηγούμενων εμπειριών των παιδιών, μέσα σε ένα κλίμα αυτοπειθαρχίας που στηρίζεται στα εσωτερικά κίνητρα, κατά τη διάρκεια ομαδοσυνεργατικής δουλειάς με προσωπική και ομαδική εμπλοκή με το αντικείμενο της έρευνας, καταλύει μια ατμόσφαιρα ασφάλειας, που τελικά κάνει πιο πιθανή την αυθεντικότερη έκφραση (ειδικότερα την συναισθηματική) και εν τέλει αποτελεσματικότερη και ανθρωπινότερη την μάθηση, εμπλέκοντας ολιστικά-μέσω της νόησης αλλά και του συναισθήματος- το υποκείμενο που ζει αυτό που μαθαίνει και μαθαίνει αυτό που ζει. Η δουλειά σε ομάδες και το συνεργατικό κλίμα, ο τύπος της ηγεσίας της ομάδας, η ομόλογη προς τους σκοπούς της βιωματικής εκπαίδευσης εκμετάλλευση του σχολικού και εξωσχολικού χώρου και χρόνου, η εξερεύνηση και καλλιέργεια των συναισθημάτων και η πολιτική σημασία της είναι συνοδευτικά χαρακτηριστικά που τα διαπερνά η δημοκρατική κουλτούρα σαν κόκκινη κλωστή.

Ο Dewey (1916) [xx] αναφέρει δύο τρόπους με τους οποίους η δημοκρατία συνδέεται με την εκπαίδευση. Πρώτον, η δημοκρατική κοινότητα είναι πιο έντονα ενδιαφερόμενη για να εκπαιδεύσει τον κόσμο της με σκόπιμο και προμελετημένο τρόπο από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, διότι μια κυβέρνηση εξαρτώμενη από την ψήφο δεν μπορεί να είναι επιτυχημένη παρά μόνο αν αυτοί που την εκλέγουν και την υπακούουν είναι μορφωμένοι. Αφού η δημοκρατική κοινωνία αποκηρύσσει και αποκρούει την αρχή της εξωτερικής εξουσίας, οφείλει να θεσμίσει τον εθελοντικό διακανονισμό για να αυτοδιοικείται, ο οποίος όμως μπορεί να υπάρξει μόνο μέσω της εκπαίδευσης.

Όμως η δημοκρατία είναι κάτι περισσότερο από απλή μορφή κυβέρνησης-επιμένει ο Dewey-, είναι πρωταρχικά ένας τρόπος συνεργατικής ζωής, μια από κοινού βιωμένη εμπειρία. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ατόμων που συμμετέχουν σε μια κοινότητα με τέτοιο τρόπο ώστε ο καθένας να πρέπει να συσχετίζει την δική του δράση σε σχέση με τη δράση των άλλων και να θεωρεί ότι η δράση των άλλων δίνει κατεύθυνση στη δική του, τόσο αποτελεσματικότερα γκρεμίζονται τα τείχη ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, τις φυλές, τα φύλα και τα εθνικά εδάφη που εμποδίζουν τους ανθρώπους να αναπτύξουν το πλήρες δυναμικό της δραστηριότητάς τους.

Η προσφορά της βιωματικής εκπαίδευσης κάτω από το φως του προηγούμενου σκεπτικού, φαίνεται να είναι πολύτιμη: πρώτον, η έμφαση που δίνει στη συλλογικότητα και την ομάδα, στη διαβούλευση και στο ακούειν τον «Άλλο», στη συμμετοχή των διδασκόμενων στη διαδικασία του «μαθήματος», μπορεί να αποτελέσει εργαστήριο εκμάθησης της επίλυσης συγκρούσεων και σχολείο δημοκρατίας και μάλιστα σε μια εποχή που τα πράγματα είναι δυσοίωνα γενικά στον κόσμο όπου οι αδυναμίες της δημοκρατίας προτείνεται να αντιμετωπιστούν (Λάζλο Τράνκοβιτς) με λιγότερη δημοκρατία ρίχνοντας το σύνθημα: Dare less democracy![xxi]

Δεύτερο, ανοίγοντας τους ορίζοντες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους ξεκλειδώνει ένα απέραντο εργοτάξιο αλληλεπιδράσεων με πρώτη ύλη τις οποίες μπορούμε να ξεκινήσουμε να οικοδομούμε χωρόχρονους απασχόλησης του ενός με τον άλλο άνθρωπο, που θα είναι τόσο άϋλοι, όσο και ηδονικοί. Πρόκειται για μια σύμπλευση με τις βαθύτερες επιταγές των περιβαλλοντικών δεδομένων που επιτάσσουν μια στροφή από την έμφαση στις παλαιού τύπου δραστηριότητες υλιστικού/παραγωγιστικού τύπου-τον αέναο πολλαπλασιασμό των οποίων απλά ο πλανήτης δεν μπορεί να υποστηρίξει πια- προς μια οργάνωση ζωής που να είναι προσανατολισμένη στον πνευματικό/συναισθηματικό χώρο και μοιάζει με την «επικονιαστική» λειτουργία των μελισσών, η οποία ταυτόχρονα δεν έχει καμιά σχέση με τον ασκητικό, πειθαρχημένο, στερημένο και μίζερο τρόπο ζωής που τάχα χαρακτηρίζει την οικολογική στάση.

Ειδικά οι βιωματικές εμπειρίες στη φύση μπορεί να έχουν εκρηκτικό αποτέλεσμα στην ανάπτυξη των παιδιών αφού η τρέχουσα βιβλιογραφία για τις σημαντικές εμπειρίες ζωής αποδίδει το ενδιαφέρον πολλών σημερινών ακτιβιστών και δασκάλων για τα περιβαλλοντικά προβλήματα στη συχνή τους παραμονή σε παρθένες φυσικές περιοχές με σημαντικούς άλλους (γονείς, δασκάλους, φίλους κλπ) κατά την παιδική τους ηλικία.

2. Απογαλακτισμός [xxii] από τις φυσικές και περιβαλλοντικές επιστήμες:Εδώ και καιρό έχει επισημανθεί στη βιβλιογραφία η ηθελημένη ή αθέλητη σύγχυση ανάμεσα στην ΠΕ και τις παραπάνω επιστήμες ή πολύ περισσότερο η θεώρηση της ΠΕ ως μέρους των φυσικών επιστημών. Τώρα περισσότερο από ποτέ είναι ανάγκη για την οριοθέτηση ανάμεσά τους με κύριο σκεπτικό την ανάγκη της ΠΕ να μιλήσει με τη γλώσσα των αξιών και της ομόλογης κονωνικής παρέμβασης, πράγμα που οι συγγενείς της φυσικές και περιβαλλοντικές επιστήμες δεν μπορούν να κάνουν απλούστατα διότι δεν συμπεριλαμβάνουν αξίες στο ρεπερτόριό τους εξ’ορισμού.

Τώρα είναι ευκαιρία να αναδείξουμε τα διακριτά εκείνα χαρακτηριστικά της ΠΕ που εμπλέκονται με την τωρινή προβληματική κατάσταση των πραγμάτων και να τονίσουμε ότι η απλή και μονοσήμαντη μελέτη των φυσικών παραμέτρων της ρύπανσης του νερού και του αέρα, η αναφορά στις ωφέλειες των δασών για τον άνθρωπο, η περιγραφή των τεχνικών χαρακτηριστικών της ανακύκλωσης και η επισήμανση των παραγόντων ποιότητας ζωής στις πόλεις δεν είναι πια καθόλου αρκετή. Χρειάζεται να ασχοληθούμε και να πληροφορήσουμε για τις ευθύνες και της ολιγωρίες της κεντρικής εξουσίας στο θέμα πχ της αντιμετώπισης της αέριας ρύπανσης η του φαινομένου του θερμοκηπίου και για τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που δρουν πίσω από αυτά τα προβλήματα και αυτό δεν μπορεί να γίνει παρεκτός και «βάλουμε στο χορό» και άλλες επιστημονικές περιοχές. Τα συμπτώματα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης σχετίζονται με το περιεχόμενο των φυσικών επιστημών αλλά οι αιτίες της που συνδέονται με τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτικές επιλογές θα πρέπει να γίνουν αντικείμενο έρευνας από τις κοινωνικές επιστήμες [xxiii], ενώ στη θεραπεία τους οφείλουν κατά κύριο λόγο να συνεισφέρουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες (παιδαγωγικά, ψυχολογία, ανθρωπολογία κλπ).

Κατά συνέπεια, για τα δάση οφείλουμε να επισημάνουμε τις (πράσινες) θέσεις εργασίας που μπορούν να ιδρυθούν για τη διαχείρισή τους, την αναζωογόνηση που μπορούν να προσφέρουν στις ορεινές περιφέρειες που συνήθως είναι οικονομικά μη αναπτυγμένες περιοχές, την πιεστική ανάγκη κατάρτισης δασολογίου, να αναρωτηθούμε για την αδυναμία του δασικού δικαίου που υποκύπτει πχ στον απαράδεκτο μεταλλευτικό κώδικα (δες πχ το χρυσό της Χαλκιδικής) για λόγους εθνικού συμφέροντος που όμως εξαντλείται μόνο σε κάποιες θέσεις εργασίας, ενώ το δημόσιο δεν εισπράττει ούτε σεντ-πράγμα που ακριβώς με τους ίδιους όρους συμβαίνει σε Φινλανδία και Σουηδία [xxiv].

Σε σχέση με το νερό, σοφό είναι να επιμείνουμε στιςδυνατότητες αειφορικής διαχείρισής του σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης-συμμορφωνόμενοι/ες με τη σχετική οδηγία της ΕΕ του 2000, αντιτιθέμενοι/ες στον πειρασμό αναζήτησής του από όλο και μακρύτερα οικοσυστήματα, να στιγματίσουμε το έργο εκτροπής του Αχελώου ως παράδειγμα προς αποφυγήν (πολύτιμος πόρος που αφαιρείται από φτωχή περιοχή για να μεταφερθεί σε πλούσια τέτοια, όπου του μέλλεται να σπαταληθεί όπως το προηγούμενο νερό κατά τις τελευταίες δεκαετίες-Θεσσαλία) ή τέλος, να αναλύσουμε τις συνέπειες από την μελετώμενη ιδιωτικοποίηση της διαχείρισης του νερού.

Για το φαινόμενο θερμοκηπίου οφείλουμε να αναλύσουμε την υποκρυπτόμενη σύγκρουση ανάμεσα στις τωρινές και στις μελλοντικές γενιές και να αποκαλύψουμε ότι τα παιδιά των παιδιών μας (ανάλογα με το πόσο σοβαρά παίρνουμε σήμερα τη διακινδύνευση αυτή-που δεν φαίνεται να την παίρνουμε) θα αναγκαστούν να πληρώσουν ένα μυθώδες ποσό της τάξης των 436-701 δισεκατομμυρίων ευρώ για τη θεραπεία κλπ. [xxv]

3. Εκπαίδευση για τις αξίες (αειφορία, αλληλεγγύη, συλλογικά αγαθά, αντικαταναλωτισμός, επικοινωνία, συνεργασία): η περιβαλλοντική σκέψη χρειάζεται να υπερβεί με εντονότερο και αιχμηρότερο τρόπο τα σύνορα της συμβατικής σκέψης και να ζητήσει να αναδιαταχθούν οι αξίες που υπερκαθορίζουν το τρέχον κοινωνικό σύστημα και τις αντίστοιχες ανάγκες που αυτό κανοναρχεί. Ο κύριος αξιολογικός/κανονιστικός πυρήνας της οικολογικής σκέψης φαίνεται να είναι η προτροπή προς κάποιου είδους αυτοσυγκράτηση του είδους homo sapiens sapiens (ώστε να δημιουργηθεί χώρος που να μπορέσει να φιλοξενήσει και τους «Άλλους» κατοίκους του πλανήτη) καθώς και η επίδειξη «ενσυναίσθησης» (empathy) προς αυτούς.

Είναι γεγονός ότι κάποιες φορές έχει – δικαίως - ασκηθεί κριτική στις μεθοδολογίες που χρησι­μοποιούνται για να ενσταλάξουν συγκεκριμένες αξίες και συμπε­ριφορές στα παιδιά παρακάμπτοντας ή επιταχύνοντας αναγκαίες διαδικασίες αναπτυξιακά αναγκαίες, έτσι ώστε να προωθήσουν τα παιδιά βεβιασμένα σε προκαθορισμένες συμπεριφορές. Αυτό γίνεται συρρικνώνοντας και συμπιέζοντας τις διεργασίες που διαμεσολαβούν στάσεις, συμπεριφορές και συνείδηση, μέσω των ενσταλακτικών/κατηχητικών μεθόδων της εκπαίδευσης αξιών και δημιουργώντας εν τέλει ερωτηματικά για την ποιότητα της δημοκρατίας που επικρατεί σε τέτοιου είδους ατμόσφαιρα. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να θίγονται οι αξίες στην ΠΕ ή να τηρείται μια ουδέτερη στάση ίσων αποστάσεων προς όλες τις αξιακές απόψεις. Εφόσον η εκπαίδευση έτσι κι αλλιώς διδάσκει αξίες και μάλιστα συνήθως αυτές που στηρίζουν το status quo, η αποφυγή της συζήτησης των αξιών πχ της αειφορίας, της ολιγάρκειας και του σεβασμού προς τη ζωή, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να στηρίζει τη διατήρηση των επικρατουσών αξιών της κοντοπρόθεσμης ικανοποίησης των αναγκών, του καταναλωτισμού και της εργαλειακής εκμετάλλευσης της φύσης, που είναι βέβαια οι υπεύθυνες για τη σημερινή υποβάθμιση του περιβάλλο­ντος.

Οι αξίες αυτές αφορούν στις υπερβολές και την τελική καταδίκη του μοντέλου της ανάπτυξης, στη διεκδίκηση μεγαλύτερης συμμετοχής του κόσμου στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στην αμφισβήτηση της κατασκευής καινούργιων δρόμων και πυρηνικών εργοστασίων, στην αντίσταση σε προτάσεις για καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, στο ενδιαφέρον για τις βιολογικές καλλιέργειες, στην προστασία ειδών που βρίσκονται υπό εξαφάνιση, στην αντίδραση στις εκχερσώσεις δασών και γενικότερα στην απαίτηση περισσότερης προστασίας του παγκόσμιου οικοσυστήματος που αποτελεί τη βάση της ζωής του πλανήτη.

Σχετίζονται με την προσπάθεια αλλαγής του κοσμοειδώλου που χαρακτηρίζει μια όλο και αυξανόμενη μειοψηφία του πληθυσμού, η οποία τείνει να αποκολληθεί από το παραδοσιακό «Κυρίαρχο Κοινωνικό Παράδειγμα» και να υιοθετεί αξίες συμβατές προς το «Νέο Οικολογικό Παράδειγμα» του οποίου τα δόγματα είναι: οι φυσικοί πόροι είναι περιορισμένοι, μέσα σε μια φύση όπου επικρατούν λεπτές ισορροπίες εύκολα ανατρέψιμες από τις παρεμβάσεις του ανθρώπου. Οι άνθρωποι ούτε μπορούν ούτε και πρέπει να κυριαρχούν πάνω στην υπόλοιπη φύση, η οποία ούτε μας ανήκει ούτε μπορούμε να την κάνουμε ότι θέλουμε. Εν ολίγοις υιοθετείται μια λιγότερο «αισιόδοξη» και περισσότερο ταπεινόφρων άποψη-από αυτήν των προηγούμενων δεκαετιών- που θεωρεί πως υπάρχουν όρια για την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ατυχώς (ή ευτυχώς;) αυτού του τύπου η παρέμβαση της ΠΕ έχει το θλιβερό προνόμιο να εισάγει συγκρούσεις, σχετικά με το κυνήγι, το κάπνισμα, την υγιεινή διατροφή, την υπερβολή της χρήσης του ΙΧ ή τη χωματερή κλπ με αποτέλεσμα ένας ικανός αριθμός ανθρώπων να αισθάνεται ενοχλημένος. Αυτός είναι και ο λόγος που η ΠΕ οφείλει να έρθει σε επαφή με τον - εννοείται μη βίαιο - τρόπο διαχείρισης συγκρούσεων και μάλιστα αυτών ανάμεσα στους πολίτες ενός δήμου ή στους γονείς των παιδιών ενός σχολείου.

Τι project να τρέξουμε;

1. Το νερό ως κοινωνικό αγαθό: Να αναλυθεί η υδατική κατάσταση της περιοχής όπου θα τρέξει το πρόγραμμα, να καταδειχτούν οι σπατάλες (κανονάκια ποτίσματος το μεσημέρι, διαρροές από τα δίκτυα ύδρευσης που μπορεί να φτάνουν και το 35% κλπ), να γίνει επίσκεψη στις αρμόδιες δημοτικές αρχές και (τα παιδιά) να συζητήσουν με τους υπεύθυνους, να αναλογιστούν πάνω στη χρήση των εμφιαλωμένων (ρύπανση, προϊόν πετρελαίου, πλαστικό απόρριμμα στις χωματερές, 1000 φορές πιο ακριβό από το νερό της βρύσης), να διαλογιστούν σε σχέση με τη δυνατότητα και τις συνέπειες της μετατροπής του νερού από φυσικό και κοινωνικό αγαθό σε οικονομικό/εμπορευματικό προϊόν καθώς και τη διεθνή εμπειρία [xxvi], τους πιθανούς διαχειριστές του (πολυεθνικές εταιρείες) [xxvii] και τις προτεινόμενες συλλογικές λύσεις για την αντιμετώπιση της δυσοίωνης αυτής προοπτικής όπως η κίνηση 136 της Θεσσαλονίκης.[xxviii]^, [xxix]

2. Διατροφή-σύνδεση και επαφή παραγωγών με καταναλωτές:Εδώ και χρόνια συζητιούνται τα θέματα των τοπικών ποικιλιών σπόρων που είναι πιο προσαρμοσμένα στις συνθήκες κάθε περιοχής, τα τροφοχιλιόμετρα που κατασπαταλούν πολύτιμα προϊόντα πετρελαίου για να μεταφέρουν χριστουγεννιάτικα σταφύλια από τη Χιλή, κρασί από την Αυστραλία και κρέας από την Αργεντινή, η βιολογική παραγωγή τροφής χωρίς λιπάσματα και φυτοφάρμακα και το πόσο ακριβότερα μπορεί να είναι και το κατά πόσο μπορούν να διαθρέψουν όλο τον πλανήτη. Οι απάνθρωπες συνθήκες εκτροφής ζώων που μεταφέρουν το φορτίο των αντιβιοτικών, των ορμονών και των τοξινών, μέσω του στρες της σφαγής τους στο πιάτο των καταναλωτών. Ο διατροφικός μύθος ότι αυξημένες ποσότητες πρωτεϊνης οδηγούν σε καλύτερη υγεία αντί των καρδιοπαθειών, εγκεφαλικών, διαβήτη και καρκίνων. Το γεγονός ότι τα διατρεφόμενα ζώα του πλανήτη τείνουν να τρώνε περισσότερα δημητριακά από τους ανθρώπους, η καλλιέργεια των οποίων εκτοπίζει τις καλλιέργειες για άμεση κατανάλωση τροφικών φυτών. Οι καλλιέργειες των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών που εξαρτούν ολοκληρωτικά τους αγρότες από τις πολυεθνικές των σπόρων και που αν γενικευτούν θα σημάνουν την εξαφάνιση των βιολογικά καλλιεργούμενων ποικιλιών (λόγω υβριδισμού). Η μεγάλη διαφορά τιμής ανάμεσα στις τιμές που δίδονται στους παραγωγούς και σε αυτές των super market (για το κεράσι είναι 1προς 5 πχ) και η προσπάθεια για οικοδόμηση συνεταιρισμών νέου τύπου παραγωγών-καταναλωτών που μπορεί να οδηγήσει σε νέες μορφές οργάνωσης, αλληλοκατανόησης και αλληλοβοήθειας.

Όλα αυτά τα δεδομένα συνδυαζόμενα με δομές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (που συνδέθηκε ιστορικά με την παραγωγή βιολογικών τροφίμων και ενέργειας από ΑΠΕ),[xxx] δηλαδή την προσπάθεια ικανοποίησης βασικών και πρωταρχικών αναγκών μέσα από μια ήπια οικονομική και επιχειρηματική δράση, που δεν αποβλέπει στο κέρδος, αλλά στην καλλιέργεια της συνεργασίας των συνεταιρισμένων ατόμων με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, με συνεχή εκπαίδευση και σεβασμό των κοινωνικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων.[xxxi] Εδώ είναι σκόπιμο να εμπλακούν ενεργά τα παιδιά για να γνωρίσουν εναλλακτικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης, να βιώσουν την αλληλεγγύη και να ενδυναμωθούν ερχόμενα σε επαφή με καλές πρακτικές αλλά και να ασχοληθούν προσωπικά με την παραγωγή της ίδιας της τροφής τους. Τόχουν απόλυτη ανάγκη για την ενδυνάμωσή τους. [xxxii]

3. Διαπολιτισμική και ΠΕ: Εν όψει του ναζιστικού μορφώματος με λαϊκό μάλιστα έρεισμα που εμφανίστηκε στη Βουλή των Ελλήνων είναι παραπάνω από αναγκαία η εκπόνηση προγραμμάτων ΠΕ με διαπολιτισμικές παραμέτρους. Υπάρχει προϊστορία επί αυτού, με αρκετές επιτυχημένες προσπάθειες που περιγράφονται σε άρθρα που εμφανίστηκαν στα προηγούμενα συνέδρια της ΠΕΕΚΠΕ αλλά και σε άλλα βιβλία και περιοδικά. Ο τονισμός της διαφορετικότητας και ιδιαιτερότητας μεταναστών και προσφύγων είναι παράγοντας που μάλλον πρέπει να γιορτάσουμε και όχι να αποφύγουμε ή να καταδικάσουμε. Εννοείται ότι ταυτόχρονα εισάγουμε και τους προβληματισμούς για τον υποβοηθητικό ρόλο που οφείλει να παίξει η Ευρωπαϊκή Ένωση, προχωρώντας στην αναθεώρηση συνθηκών όπως του «Δουβλίνο 2» που μπλοκάρουν το συντριπτικό ποσοστό μεταναστών εδώ ενώ εκείνοι σκοπεύουν ως προορισμό τους άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Η αλληλογνωριμία, ο αλληλοσεβασμός και η φιλία ανάμεσα σε δυο η περισσότερες κοινότητες φάνηκε ότι μπορούν να τονωθούν μέσα από προγράμματα ΠΕ που προσεγγίζουν τα θέματα της παραγωγής απορριμμάτων, των δημόσιων χώρων και της διατροφής όπως αυτά προσλαμβάνονται από τις διαφορετικές πολιτιστικές ομάδες, ζήτημα το οποίο μπορεί να καταλήξει στην κατάδειξη των ιδιαιτεροτήτων, στην άμβλυνση των διαφορών ανάμεσα στα παιδιά και συνεπώς στην απάλυνση των ρατσιστικών και πολιτιστικών αιχμών. Τα προγράμματα αυτά μπορούν να λειτουργούν «διορθωτικά/συμπληρωματικά» προς το παραδοσιακό σχολείο καλλιεργώντας συμπεριφορές που ξεπερνούν τους εθνικούς προσδιορισμούς χωρίς να εξαφανίζουν τη διαφορετικότητα των πολιτισμών και να ενδυναμώνουν τους μειονεκτούντες πληθυσμούς (Ρομά-τσιγγάνους, μετανάστες, πρόσφυγες, αλλόθρησκους κλπ) παράγοντες που συνιστούν βασικά προαπαιτούμενα της αειφορικής κοινωνίας.

Όλα αυτά στο πλαίσιο της εξοικείωσης των παιδιών και με τον περιβαλλοντικό ρατσισμό που συνίσταται στην ανομοιόμορφη και ετεροβαρή κατανομή των περιβαλλοντικών δεινών εις βάρος του εγχρώμων που κατοικούν στις πιο ρυπασμένες και υποβαθμισμένες περιοχές των πόλεων της δύσης και του βορρά του πλανήτη και μοιράζονται εξαιρετικά ανισότιμα τους παγκόσμιους φυσικούς πόρους. Θα πρότεινα ως κατάληξη των προγραμμάτων να συγκροτούνται δίκτυα εθελοντικά από τα παιδιά και τους γονείς τους, που να αναλαμβάνουν σε εθελοντική βάση τις κοινωνικές εκείνες υπηρεσίες που σήμερα φαίνεται να αποτελούν μονοπώλιο των «ακατανόμαστων» που κάνουν όντως κοινωνική δουλειά πουλώντας ασφάλεια πχ συνοδεύοντας υπερήλικες στην τράπεζα, δίνοντας μικροποσά σε φτωχές οικογένειες και πλασάροντας άτομα ελληνικής καταγωγής σε θέσεις υποαμειβόμενες (πχ οικιακές βοηθοί) την προσπάθειά τους να εμποδίσουν τους μετανάστες.[xxxiii]

4. Για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας: είναι περισσότερο αναγκαίο από ποτέ να απεξαρτηθούμε από την αγορά του πετρελαίου και τις απεχθείς πολυεθνικές που ρυθμίζουν τις τιμές όπως θέλουν, κρατώντας μας σε μια ιδιόρρυθμη ομηρία ενώ οι τιμές των ανεμογεννητριών και των φωτοβολταϊκών δεν εξαρτώνται καθόλου από τις παγκόσμιες γεωστρατηγικές συγκυρίες. Οι υπερ-ευαισθησίες για την ηχορύπανση, για την αλλαγή των φυσικών τοπίων, για τα πουλιά που σκοτώνονται από τις φτερωτές και οι μύθοι για τις στέρφες γίδες που συνοδεύουν την εγκατάσταση αιολικών πάρκων, οφείλουν να ξεπεραστούν μέσα από την αποδοχή της άποψης ότι κάθε εμπόδιο στην ανάπτυξη των ΑΠΕ πιθανόν προετοιμάζει τον επόμενο πόλεμο στον Κόλπο ή κάπου αλλού. Είναι ευκαιρία να μιλήσουμε για το μη βιώσιμο μοντέλο της ανάπτυξης που ακολουθείται παγκοσμίως και να αναφέρουμε στοιχεία που δείχνουν το μελλοντικό αδιέξοδο: αν τυχόν συνεχίσουμε όπως σήμερα, σε 100 χρόνια η απαιτούμενη ενέργεια θα είναι 50 φορές περισσότερη από τη σημερινή. Από πού θα την αντλήσουμε;

Στην ίδια κατεύθυνση δείχνει ο παρακάτω υπολογισμός του Tim Jackson (2008) [xxxiv]: αν υποτεθεί πως δρούσαμε με ειλικρίνεια ενάντια στη φτώχεια και καταφέρναμε να συγκροτήσουμε μια παγκόσμια οικονομία με 9 δισεκατομμύρια κατοίκους που θα αναπτυσσόταν με ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ 2.5% ετησίως ενώ ταυτόχρονα επιδιώκαμε να μην ξεπεράσουμε το ανώτατο όριο εκπομπών CO2 που ορίζει η διακυβερνητική επιτροπή για την αλλαγή του κλίματος (IPCC) τότε το 2050 οι εκπομπές CO2 θάπρεπε να είναι το 2% των σημερινών!! Οι βιομηχανικές διαδικασίες που θα αντιστοιχούσαν στο υπόλοιπο 98% των εκπομπών θα μπορούσαν άραγε να καλυφθούν ενεργειακά από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας; Μάλλον όχι…

Ο Ντανιέλ Κον Μπεντίτ ισχυρίζεται ότι μόνο η ανάπτυξη της Κίνας για να φτάσει στο επίπεδο των ΗΠΑ θα απαιτούσε 5 πλανήτες σαν τη Γη από τους οποίους θα έπρεπε να αντληθεί η αντίστοιχη τερατώδης ποσότητα φυσικών πόρων (Cohn- Bendit, 2010: 54)[xxxv].

Το μοντέλο αυτό είναι επίσης κοινωνικά και οικονομικά μη βιώσιμο. Το αυξανόμενο πηλίκο του πλούτου των πλουσίων του πλανήτη προς τον πλούτο των φτωχών αυξάνεται, οι ασθένειες του πολιτισμού και της ρύπανσης υπονομεύουν την υγεία των ανθρώπων των μεγαλουπόλεων, ενώ ένας βαθύς πολιτιστικός μετασχηματισμός που έχει σαν οργανωτικό άξονα την επιταγή «μεγαλύτερα, περισσότερα, γρηγορότερα» εντατικοποιεί όλο και περισσότερες όψεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής, αναδεικνύοντας την διαχείριση του χρόνου ως βασικό και κομβικό συστατικό της κοινωνικής μας συγκρότησης (Τόμσον, χχ)[xxxvi]

5. Για την ευτυχία: Αποστερώντας τον ελεύθερο χρόνο που θα μπορούσε να διατεθεί για την τέχνη, την οικογένεια, τον έρωτα, το παιχνίδι, την επικοινωνία και τον αναστοχασμό πάνω στην ίδια τη ζωή, ο παραπάνω πολιτιστικός μετασχηματισμός-εννοείται με τη συνοδεία της εμμονικής καπιταλιστικής λογικής για μεγιστοποίηση του κέρδους- έχει εγκαθιδρύσει την επιβολή του οικονομικού πάνω στο κοινωνικό ως κυρίαρχη παράμετρο του τωρινού κοινωνικού φαντασιακού και σχετίζεται ευθέως με την οικολογική κρίση όπως και με την οικονομική κρίση αλλά και την κρίση αξιών που κατά πάσα πιθανότητα προηγήθηκε των δύο προηγούμενων.

Το αυξανόμενο εκείνο τμήμα του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών που καλείται να καταναλώσει (πχ σε ετήσια βάση), περισσότερο προϊόν από όσο επιτρέπει το εισόδημά του, στην ουσία εκχωρεί εκείνο το «κρυφό» απόθεμα αγαθών που επιτρέπει να προχωρήσουμε στην κατανάλωση αυτή υπερβαίνοντας το τρέχον εισόδημά μας και που είναι το μέλλον μας (δηλαδή η προβλεπόμενη μελλοντική παραγωγή μας), αφού αυτό είναι το περιουσιακό στοιχείο που μπορούμε να πουλήσουμε (=ανταλλάξουμε). Δανειζόμενοι/ες, καταναλώνουμε τώρα αυτό που προβλέπεται να παράγουμε στο μέλλον. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι ο δανεισμός παρουσιάζεται σήμερα ως φυσιολογική και αυτονόητη κατάσταση, εγγενής πλέον στη δομή των σύγχρονων οικονομιών δεν είναι δύσκολο να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι το μοντέλο ανάπτυξης είναι ακόμη και από οικονομική άποψη μη αειφορικό.

Η λύση είναι να αρχίσουμε την αποκόλληση από τα κυρίαρχα οικονομικά δίκτυα μέσα από μια διαδικασία πραγματικής, επιλεκτικής και βιώσιμης μείωσης της παραγωγής και κατανάλωσης, που θα συνοδεύεται από ένα τρόπο ζωής κατά τη διάρκεια της οποίας ξανασκεφτόμαστε και επαναϊεραρχούμε τις ανάγκες μας προς την κατεύθυνση της λιγότερης παραγωγής και κατανάλωσης και του περισσότερου ελεύθερου χρόνου (Γεωργόπουλος, 2010) [xxxvii]. Αυτά φαίνεται να μπορούν να σαρκωθούν μέσα σε μια ατμόσφαιρα «εκούσιας απλότητας» και «συµβιωτικότητας» (εδώ η κοινωνική οικονομία μπορεί να δώσει λύσεις-ποιος είπε ότι οι οικονομικές δραστηριότητες πρέπει να αποβλέπουν στη μεγιστοποίηση του κέρδους;) μέσω της αναδιανομής του παραγόμενου πλούτου με στόχο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη, την έμφαση στην πραγματική αξία χρήσης ενός προϊόντος και όχι στην ανταλλακτική αξία του ως εμπορεύματος, την ανάδειξη της σημασίας της τοπικής παραγωγής με φτηνές πρώτες ύλες, την επαναχρησιµοποίηση, την ανακύκλωση και τους οικολογικούς φόρους καθώς και την προσπάθεια για χαλάρωση των ρυθμών ζωής και την επαναανακάλυψη της τέχνης του σχετίζεσθαι.

Εστιάζουμε στην αποσύνδεση του στόχου της κοινωνικής ευημερίας και της ευτυχίας από τον στόχο της οικονομικής μεγέθυνσης (να παράγουμε μεγαλύτερα, περισσότερα, γρηγορότερα, να εξασφαλίσουμε με όλα τα μέσα όλο και μεγαλύτερη «αγοραστική δύναμη»). Ήδη έχουμε έρευνες των τελευταίων δεκαετιών για τη σχέση ανάπτυξης και ευτυχίας στις «αναπτυγμένες» χώρες του πλανήτη, που οφείλουν να μας κάνουν να αντιμετωπίζουμε κριτικά το υπονοούμενο «φυσικό και αυτονόητο» δεδομένο ότι περισσότερος πλούτος φέρνει απαρεγκλίτως μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Ο Easterlin (1974) βρίσκει πως σε διεθνές επίπεδο η παραπάνω συσχέτιση δεν είναι θετική [xxxviii] ενώ από ανάλογα δεδομένα της προηγούμενης δεκαετίας συνάγονται τα εξής συμπεράσματα: σε χώρες με κατά κεφαλήν εισόδημα άνω των 15000 δολαρίων (Ελλάδα: 29000 δολάρια ή 22000 ευρώ) αυξήσεις του εισοδήματος δεν σημαίνουν και αυξημένη ικανοποίηση από τη ζωή (Inglehart και Klingemann, 2000)[xxxix].

Στις ΗΠΑ παρά τον τριπλασιασμό του κατά κεφαλήν εισοδήματος ανάμεσα στο 1950 και το 2000 το ποσοστό των «ευτυχισμένων» ανθρώπων μάλλον υποχώρησε από τα μέσα της δεκαετίας του 70, στο Ηνωμένο Βασίλειο μειώθηκε από 52% στο 36% κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, στην Ιαπωνία υπήρξε μια μικρή μόνο άνοδος ενώ στον Καναδά οι άνθρωποι θεωρούσαν πως ήταν λιγότερο ευτυχισμένοι από τους γονείς τους όταν οι τελευταίοι ήταν στην ίδια ηλικία. Οι ρυθμοί κατάθλιψης διπλασιάζονται κάθε δέκα χρόνια και η αυτοκτονία είναι η τρίτη συνηθέστερη αιτία θανάτου ανάμεσα στους ενήλικους νέους στις ΗΠΑ. Πορίσματα από έρευνες ψυχολόγων δείχνουν πως οι άνθρωποι με «υλιστικές» νοοτροπίες (αυτοί που μετράνε την αξία με χρήμα και υλικά αγαθά) αισθάνονται λιγότερο ευτυχισμένοι όντας παγιδευμένοι στη σισύφεια προσπάθεια της όλο και περισσότερης κατανάλωσης. Τέλος κάποιοι κοινωνιοψυχολόγοι βρίσκουν πως η βασική ανάγκη που νοιώθουν οι άνθρωποι για συμμετοχή σε ευρύτερες ομάδες (είτε οικογένεια είτε κοινότητα) μένει ανικανοποίητη δεδομένης της απαξίωσης τους που συνοδεύεται από μείωση της εμπιστοσύνης προς τον συνάνθρωπο και τη συνεπαγόμενη βεβαίως συρρίκνωση των συλλογικών δραστηριοτήτων (Jackson, 2008b: 95-97[xl], Λατούς, 2008: 102-103[xli]).

 Επίλογος: είναι διαπιστωμένο από τη βιβλιογραφία ότι ο χώρος της ΠΕ φιλοξενεί ανθρώπους που κατεξοχήν διαθέτουν «εσωτερικό σημείο ελέγχου» (internal locus of control) δηλαδή ανθρώπους που τείνουν να θεωρούν ότι αυτοί οι ίδιοι «μπορούν να κάνουν τη διαφορά» και επιχειρούν εμπράκτως να επηρεάσουν τα πράγματα προς το καλύτερο, μην περιμένοντας να αναλάβουν κάποιοι άλλοι (κυβέρνηση, κόμματα, συνδικάτα, Εκκλησία κλπ) το καθήκον αυτό. Η ύπαρξη αυτής της ομάδας ανάμεσά μας συνιστά ένα κοίτασμα «χρυσού» εξαιρετικής ποιότητας που οφείλουμε να το διαχειριστούμε με τη μεγαλύτερη σύνεση και να το αξιοποιήσουμε για να σπρώξουμε την εκπαίδευση στην Ελλάδα σε ακόμη ριζοσπαστικότερες κατευθύνσεις, αλλά και ταυτόχρονα για να διαπαιδαγωγήσουμε και τα παιδιά μας προς την κατεύθυνση της αειφορίας. Για να επαναξιοδοτήσουμε τους ανθρώπους ως ανώτερη αξία από τα κέρδη. Για να επιδιώξουμε τη σύνθεση και την ολιστικότητα και να διδάξουμε την ανεκτικότητα στον Άλλο και στον «διαφορετικό». Για να εμβαθύνουμε στη δημοκρατία, να επιδιώξουμε την ευτυχία ζώντας με λιγότερα υλικά αγαθά αλλά βιώνοντας ουσιαστικότερες και ποιοτικότερες εμπειρίες. Έχουμε ήδη αφήσει ένα καθόλα υπολογίσιμο «ίχνος» στην ελληνική εκπαίδευση. Να προχωρήσουμε προσπαθώντας να κάνουμε όσο μπορούμε καλύτερα αυτό που άλλωστε κάναμε όλα αυτά τα χρόνια! 

[i] Λέκκας, Θ., Κολοκυθάς, Γ., Καζαντζή, Α., Καίλα, Μ., Γαρδίκης, Α. (2005) Σχολικά προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης παρουσίαση της πορείας υλοποίηση του έργου τα σχολικά έτη 2002-03 και 2003-04, στο Θ. Δ. Λέκκας (επιμ.) Πρακτικά 1^ου Συνεδρίου Σχολικών Προγραμμάτων ΠΕ, Ισθμός Κορίνθου, 23-25 Σεπτεμβρίου, σελ. 364-381.

[ii] Για παράδειγμα, το γαλλικό κοινοβούλιο αποφάσισε την επιβολή φόρου ύψους 75% στα πολύ υψηλά εισοδήματα. Θα αφορά τα εισοδήματα που ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο ευρώ κατ' έτος. Επίσης ο Πρόεδρος του SPD Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, σε συνέντευξή του στην "Bild am Sonntag" ζητεί πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων των πλούσιων Ελλήνων στην Ευρώπη. http://gr.news.yahoo.com/νέo-πακέτο-μόνο-αν-πληρώσουν-οι-ελληνες-πλούσιοι-101241121.html (18-11-2012).

[iii]Όπως άλλωστε το πέτυχαν οι ΗΠΑ απειλώντας τις ελβετικές τράπεζες με ανάκληση των αδειών που είχαν για οικονομική δραστηριότητα στο αμερικανικό έδαφος.

[iv] Η εισαγγελία ερευνά τη νομιμότητα των συμβάσεων για τον εκσυγχρονισμό 6 φρεγατών το 2003, την αγορά αρμάτων μάχης τύπου Leopard, την αγορά 12 ελικοπτέρων Απάτσι, την προμήθεια συστημάτων ηλεκτρονικού πολέμου, τον εκσυγχρονισμό των γερμανικών υποβρυχίων (…) και το σύστημα αυτοπροστασίας των 60 F16 http://gr.news.yahoo.com/στο-μικροσκόπιο-τα-εξοπλιστικά-προγράμματα-που-χειρίστηκε-ο-082900472.html (19-11-2012).

[v] Ο σκοπός της Επιτροπής Λογιστικού Ελέγχου θα είναι η εξακρίβωση των αιτίων του δημόσιου χρέους, των όρων με τους οποίους έχει συναφθεί, καθώς και της χρήσης των δανείων. Στη βάση των συμπερασμάτων της η ΕΛΕ θα διαμορφώσει κατάλληλες προτάσεις για την αντιμετώπιση του χρέους, συμπεριλαμβανομένου και του μέρους του που θα αποδειχθεί παράνομο, μη νομιμοποιημένο, ή απεχθές http://www.elegr.gr/details.php?id=4 (14-12-2012).

[vi] Τρεις υπάλληλοι μόνο στην αγορανομική υπηρεσία της Θεσσαλονίκης, πολύ λίγοι στην υπηρεσία προστασίας περιβάλλοντος, ακόμη και στις δασικές υπηρεσίες παρά τις «νέου τύπου» κινδύνους που εντείνονται λόγω οικονομικής κρίσης (πχ ληστρικές λαθραίες υλοτομίες για παραγωγή καυσόξυλων), στους φορείς διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών κλπ. 

[vii] Στην Έκθεση Ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκ μέρους ερευνητών του Αυστριακού Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών και των Πανεπιστημίων Στρασβούργου και Μαγδεμβούργου αναφέρεται ότι ανάμεσα σε 17 ευρωπαϊκά κράτη, η Ελλάδα κατατάσσεται 14η , με ποσοστό υπαλλήλων 11,4%, ελάχιστα πάνω από την Ιρλανδία (11%), την Ολλανδία (10,7%) και τη Γερμανία (10,2%). Πολύ περισσότερους δημόσιους υπάλληλους διαθέτει αναλογικά η Γαλλία (21,2%), αλλά και Αγγλία (17,8%). Πρώτη είναι η Σουηδία (30%) και δεύτερη η Δανία (29%). Επίσης, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας Laborsta αποφαίνεται ότι το ελληνικό ποσοστό των εργαζόμενων στο δημόσιο τομέα επί του συνόλου της απασχόλησης ανέρχεται σε 16%. Το αντίστοιχο γαλλικό είναι 26%, το βελγικό 22,5%, το βρετανικό 18.9%. Οι Σκανδιναβοί σταθερά γύρω στο 30% http://ksipnistere.blogspot.gr/2012/10/blog-post_6724.html (19-11-2012)

[viii] Άνθρωποι που είχαν δηλώσει ψευδώς ότι έχουν με 19 παιδιά (!) και εισέπρατταν επιδόματα ή άλλοι που δεν είχαν δηλώσει το θάνατο της μητέρας τους καρπούμενοι τη σύνταξη της μητέρας τους ακόμη και 10 χρόνια μετά το θάνατό της, επιτροπές για την Κωπαίδα (!), αργόμισθοι κλπ

[ix] Η Πολεοδομία Θεσσαλονίκης όπως όλες οι Πολεοδομίες, είναι από τις πλέον διεφθαρμένες υπηρεσίες του Ελληνικού Δημόσιου, μαζί με τις εφορίες και τους ΟΤΑ. Αυτό είναι γνωστό, καταγεγραμμένο και από έρευνες οι οποίες έχουν γίνει από το Συνήγορο του Πολίτη και διαπιστώνονται πια ανοιχτά (πχ Μιχάλης Τρεμόπουλος, νομαρχιακός σύμβουλος, επικαλούμενος την Έκθεση των Ελεγκτών Δημοσίου-πρακτικά του Νομαρχιακού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης, 23-6-2005 και πιο πρόσφατα Αντρέας Κουράκης, αντιδήμαρχος δήμου Θεσσαλονίκης-πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης, 7-11-2011)

[x] Για την παράκαμψη των διαδικασιών της οποίας με πρόσφατο νόμο επιχειρείται να απλοποιηθούν και να εξορθολογιστούν οι γραφειοκρατικές διαδικασίες, προκειμένου να προσεγγίσει η χώρα τον ευρωπαϊκό μέσο όρο σε απαιτούμενο χρόνο για την περιβαλλοντική αδειοδότηση. Σήμερα, ο μέσος όρος έγκρισης μελετών είναι τουλάχιστον οι 20 μήνες, ενώ παρατηρούνται περιπτώσεις όπου αυτό το διάστημα ξεπερνά και τα 5 έτη.

[xi] http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2012/05/wef.html (18-11-2012) Η γραφειοκρατία λειτουργεί ως σκιάχτρο και για τους ξένους επενδυτές, κάτι που αποτυπώνεται στο γεγονός ότι οι άμεσες ξένες επενδύσεις στην Ελλάδα δεν ξεπερνούν το 13% του ΑΕΠ (έναντι 32% στην Ε.Ε.) Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για τη διεθνή επιχειρηματικότητα, όποιος φιλοδοξεί να συστήσει επιχείρηση στην Ελλάδα πρέπει να περάσει από τουλάχιστον 15 διαδικασίες, να ξοδέψει κατά μέσο όρο 38 ημέρες από τη ζωή του και να υποβληθεί σε έξοδα (για χαρτόσημα, παράβολα, φόρους κτλ.) που είναι πέντε φορές υψηλότερα από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ http://www.pame.gr/news/lifestyle/ellada-grafeiokratia.html (15 Απριλίου 2012)

[xii] http://www.wwf.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=912:2012-07-04-08-41-15&catid=70:2008-09-16-12-10-46&Itemid=90 (20 Νοεμβρίου 2012)

[xiii] Με προφανή δημαγωγική εκμετάλλευση των δυσμενών οικονομικών συνεπειών που έχει η συνεχιζόμενη κρίση της ελληνικής οικονομίας, η μέθοδος του «γρήγορου μονοπατιού» προβάλλεται ως αυτονόητος στις περιπτώσεις των μεγάλων επενδύσεων και έργων, προδήλως για να αποφευχθεί ο περιβαλλοντικός έλεγχος των έργων αυτών (…) Στον νου ορισμένων πολιτικών, οι οποίοι, με το αζημίωτο ή μη, αισθάνονται ευγνωμοσύνη προς τους μεγάλους επενδυτές, προέχει η προσδοκία του «μεγάλου χρήματος» που αναμένεται από την «μεγάλη επένδυση», οι οποίοι μάλιστα μπορεί να θεωρούν και αυτονόητο ότι σε τέτοιες περιπτώσεις επιβάλλεται και κάποια «έκπτωση» του περιβαλλοντικού ελέγχου, κατά τα αγοραία ήθη. Διότι, κατά τα εμφατικώς τονιζόμενα, οι πολλοί έλεγχοι αποθαρρύνουν τις επενδύσεις και προδιαθέτουν δυσμενώς τους επενδυτές http://www.environ-sustain.gr/main.htm (13Νοεμβρίου 2012)

[xiv] http://www.lifo.gr/lifoland/you-send-it/11753 (16-12-2012)

[xv] Κάθε ιδιωτικό αυτοκίνητο που μπαίνει στην κυκλοφορία καταργεί κάποια δρομολόγια αστικών συγκοινωνιών, τα καρτοτηλέφωνα τελευταία ξηλώνονται επειδή «όλοι» πια έχουν κινητά τηλέφωνα, τα ασφαλιστικά ταμεία καταβυθίζονται διότι τα επί μέρους υγιή ταμεία (δημοσιογράφοι, τραπεζοϋπάλληλοι, γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί και φαρμακοποιοί) δεν θέλουν να συμμετέχουν στον ενιαίο ΕΟΠΠΥ http://basketnet.gr/main/3/comments/articles/22/anakoinwsh-tekmhriwsh-edoeap.html

[xvi] Παρασκευόπουλος, Γ (2011) http://tvxs.gr/news/

[xvii] Ακόμα και άμεσης δημοκρατίας, δες πχ το Εγχειρίδιο της Πρωτοβουλίας Ευρωπαίων Πολιτών, Οδηγός για το πρώτο υπερεθνικό εργαλείο άμεσης δημοκρατίας στον κόσμο (2011) Green European Foundation, The Greens/European Free Alliance, Θεσσαλονίκη

[xviii]http://europa.eu/pol/rights/index_el.htm

[xix] Ενώ ταυτόχρονα η σπατάλη ενέργειας είναι οικονομικά ασύμφορη και αντιαναπτυξιακή αφού ενδεικτικά, μόνο το κόστος των εκπομπών «περιφερειακών ρύπων» (αιωρούμενων σωματιδίων, οξειδίων του αζώτου και του θείου) από δύο εγκαταστάσεις της ΔΕΗ (Αγ. Δημητρίου, Μεγαλόπολης Α) ανήλθε σε 735 – 1.960 εκ. €, με βάση στοιχεία του 2009. Σε αυτά περιλαμβάνεται και το κόστος από τη σοβαρή επιβάρυνση της δημόσιας υγείας.

[xx] Dewey, John (1916) Democracy and Education, The Macmillan Company, New York, κεφάλαιο 7, Η δημοκρατική αντίληψη στην εκπαίδευση, υποκεφάλαιο 2: το δημοκρατικό ιδεώδες.

[xxi] Το σύνθημα αυτό εξειδικεύεται ως εξής: η φωνή του λαού έχει παραλυτική επίδραση στις κυβερνήσεις, οφείλουμε λοιπόν να διορθώσουμε αυτό το «ελάττωμα» αποσυναρμολογώντας τη λαϊκή συμμετοχή, έτσι ώστε να επιτύχουμε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, η οποία υπονομεύεται και απειλείται όταν θέλουν να έχουν γνώμη και να συμμετέχουν παντού οι πολίτες. Πρέπει να επιδιώξουμε ένα μετριοπαθή περιορισμό της συμμετοχής και της διαφάνειας, οι συχνές εκλογές πιέζουν τους πολιτικούς να αποφεύγουν το αναγκαστικό και οδυνηρό κοινωνικό και πολιτικό κόστος, χρειάζονται λοιπόν λιγότερες εκλογές και περισσότερη συγκέντρωση εξουσίας. Ποιο μοντέλο μας εμπνέει; Το μοντέλο της Κίνας που έχει ήδη κλέψει την καρδιά των Γερμανών μάνατζερς, οι οποίοι σχολιάζουν : «στις δυτικές δημοκρατίες είμαστε συνηθισμένοι σε διαβουλεύσεις χρόνων αν όχι δεκαετιών για να κατασκευάσουμε ένα νέο ενεργειακό εργοστάσιο, αεροδρόμιο ή σιδηροδρομικό σταθμό. Η οικονομική επιτυχία της Κίνας μας κάνει να αμφιβάλουμε για την ανωτερότητα και υπεροχή της Δημοκρατίας» http://www.german-foreign-policy.com/en/fulltext/57963 (18-4-2012)

[xxii]Με τον όρο αυτό δεν νοείται η «δολοφονία» των φυσικών επιστημών από μέρους των εργατών της ΠΕ, αλλά η αμφισβήτηση της υπερ-προνομιακής σχέσης τους με αυτήν. Όταν απογαλακτιζόμαστε από τη μητέρα μας δεν σημαίνει ότι την σκοτώνουμε αλλά ότι αρχίζουμε να αναπτυσσόμαστε αυτόνομα και αυτοδύναμα από αυτήν αναγνωρίζοντας ότι δεν έχουμε ίδιους σκοπούς και στόχους.

[xxiii]http://kpe-kastor.kas.sch.gr/peekpe/kentrikes/FlogaitiE_PEEKPE.pdf (σελ. 3, 25-11-2012).

[xxiv] Είναι ένα απαρχαιωμένο μοντέλο ανάπτυξης, αφού μια εταιρεία στο Βέλγιο που αποσπά ψήγματα χρυσού από πλακέτες παλιών ηλεκτρονικών συσκευών επεξεργάζεται τριπλάσια ποσότητα από αυτήν που αποφέρει η εξορυκτική δραστηριότητα στην Χαλκιδική. Η ανακύκλωση και η επαναχρησιμοποίηση αποτελούν αποδοτικές επενδύσεις, ο ίδιος ο Μπαρόζο μιλά για 20 εκατομμύρια θέσεις εργασίας ως αποτέλεσμα της πράσινης οικονομίας (Νίκος Χρυσόγελος, συνέντευξη 23-11-2012, Θεσσαλονίκη)

[xxv] Ζερεφός, Χρήστος (2011) http://www.bankofgreece.gr/BoGDocuments/1.6.2011ΟΜΙΛΙΑ_ΖΕΡΕΦΟΣ.pdf

[xxvi] http://topontiki.gr/article/37804 (18-11-2012)

[xxvii]Μυλόπουλος και Γκιάλης (2012) Για την ιδιωτικοποίηση του νερού, ροές και σχήματα, http://enthemata.wordpress.com/2012/09/09/nikita-stelio/

[xxviii]Νικολάου, Κώστας (2011) Μια συνεργατική πρόταση για να περάσει το νερό στα χέρια των πολιτών, http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2011/12/blog-post_8008.html.

[xxix]http://www.dialektika.gr/2012/07/blog-post.html

[xxx]Αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία στην Ευρώπη, στο «Η Κοινωνική Οικονομία ως Απάντηση στην οικο-κοινωνικο-οικονομική κρίση», The Greens/EFA, Θεσσαλονίκη, σελ. 8

[xxxi]Οι κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις έχουν παγκοσμίως 800 εκατομμύρια έως 1 δις μέλη σε πάνω από 100 χώρες, απασχολούν πάνω από 100 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ οι 300 μεγαλύτερες συνεταιριστικές επιχειρήσεις παγκοσμίως είχαν έσοδα 1,6 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2008. Στην Ευρώπη η κοινωνική οικονομία αντιπροσωπεύει το 10% των επιχειρήσεων, το 5,9% της συνολικής απασχόλησης και το 6,7% της μισθωτής απασχόλησης με περίπου 11 εκατομμύρια εργαζομένους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Γερμανίας όπου σήμερα υπάρχουν 2 εκατομμύρια παραγωγοί ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές. Στην Ελλάδα ήδη έχουν ξεκινήσει ανάλογες πρωτοβουλίες στο Νότιο Αιγαίο, στην Κω, στη Ρόδο και στη Σίφνο με αντικείμενο τη διαχείριση απορριμμάτων, κοινωνικές υπηρεσίες του τύπου «Βοήθεια στο σπίτι» αλλά και αντίστοιχα εγχειρήματα που ξεκινούν τώρα στην Κοζάνη σχετικά με την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις και η εφαρμογή τους στον τομέα των ΑΠΕ μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην απεξάρτηση τόσο από τον εγχώριο λιγνίτη αλλά και από το εισαγόμενο πετρέλαιο που κάθε χρόνο στοιχίζει στη χώρα 700.000.000 ευρώ προκειμένου να ηλεκτροδοτηθούν τα νησιά (Νίκος Χρυσόγελος, 23-11-2012, συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη).

[xxxii]Η βιβλιογραφία για την ΠΕ (και όχι μόνο) αναφέρει ότι τα παιδιά όλου του κόσμου έχουν πολύ γκρίζες προβλέψεις για το μέλλον και οι ερευνητές προτρέπουν σε προβολή των καλών και επιτυχημένων παραδειγμάτων

[xxxiii] Προσωπική μου μαρτυρία

[xxxiv]http://www.stwr.org/globalization/why-politicians-dare-not-limit-economic-growth.html

[xxxv]Cohn-Bendit, Daniel (2010) Τι να κάνουμε; Αθήνα: Κέδρος. (μετάφραση Μελίττα Γκουρτσογιάννη).

[xxxvi] Τόμσον, Ε., Π. (χχ) Χρόνος, εργασία και βιομηχανικός πολιτισμός, Θεσσαλονίκη: Κατσάνος/θεωρητικά κείμενα. (μετάφραση Βασίλης Τομανάς).

[xxxvii]Γεωργόπουλος, Α. (2010) Το υπέρτατο καθήκον προς τη Βιόσφαιρα: αποανάπτυξη, στο Ε. Παπανικολάου (επιμ.) Περιβάλλον, Κοινωνία, Ηθική, Πρακτικά 2^ης ημερίδας Περιβαλλοντικής Ηθικής, 19 Ιουνίου.

[xxxviii]Δες τα σχετικά άρθρα και τη συζήτηση που επακολούθησε για το θέμα αυτό ανάμεσα στον Easterlin και τους ερευνητές που διαφωνούσαν με τα συμπεράσματά του στο http://en.wikipedia.org/wiki/Easterlin_paradox (7-9-2010)

[xxxix]Inglehart, R., Klingemann, H-D. (2000) Genes, Culture, Democracy and Happiness, στοEd. Diener, Eunkook Suh (eds.) Culture and Subjective Well-being, Cambridge, Mass: MIT Press.

[xl]Jackson, T. (2008b) Lifestyles για την Αειφορία, στο Η Κατάσταση του Κόσμου: Καινοτομίες για μια Πράσινη Οικονομία, Αθήνα: ΔΗΩ και Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη.

[xli]Λατούς, Σ. (2008) Το Στοίχημα της Αποανάπτυξης, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Ο συγγραφέας

Ο Αλέκος Γεωργόπουλος είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ, όπου από το 1985 διδάσκει Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Είναι μέλος της Οικολογικής Κίνησης Θεσσαλονίκης και υπήρξε εκδότης του ειρηνιστικού-αντιμιλιταριστικού περιοδικού "Αρνούμαι" (1987-1997). Ενεργό μέλος της παράταξης Οικολογίας-Αλληλεγγύη και των Οικολόγων-Πράσινων, και πολλές φορές υποψήφιος νομαρχιακός σύμβουλος Θεσσαλονίκης. Από το 1997 είναι εκδότης της εφημερίδας "Τα Εν Οίκω, εν Δήμω". Έχει γράψει, ανάμεσα στα άλλα, τα βιβλία "Ένας μικρός και εύθραυστος πλανήτης" (1996) και "Περιβαλλοντική ηθική" (2002) και άρθρα για θέματα εθνικισμού, αντιμιλιταρισμού, οικολογίας. Επίσης επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο "Περιβαλλοντική εκπαίδευση Ο νέος πολιτισμός που αναδύεται... " (2005).