Οι σχολικές Συμπράξεις Comenius και η αξιοποίηση των ΤΠΕ

Εισαγωγή

Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Comenius έχει ως στόχο να ενισχύσει την ποιότητα της σχολικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη και να βοηθήσει τους νέους να αποκτήσουν τις βασικές δεξιότητες και ικανότητες που τους είναι απαραίτητες. Οι δράσεις που υποστηρίζει είναι οι ακόλουθες:

• Κινητικότητα φυσικών προσώπων σε μια άλλη Ευρωπαϊκή χώρα (ανταλλαγές μαθητών, ενδοϋπηρεσιακή κατάρτιση για εκπαιδευτικούς και λοιπό προσωπικό, προπαρασκευαστικές επισκέψεις για σχολικές συμπράξεις, θέσεις βοηθών για μελλοντικό διδακτικό προσωπικό.
• Σχολικές Συμπράξεις Comenius (Πολυμερείς ή Διμερείς) μεταξύ διαφορετικών Ευρωπαϊκών χωρών με στόχο την ανάπτυξη κοινών μαθησιακών σχεδίων τόσο για τους μαθητές τους όσο και για τους εκπαιδευτικούς.
• Συμπράξεις ComeniusRegio μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών.
• Ηλεκτρονική Αδελφοποίηση (eTwinning) που αξιοποιεί τις δυνατότητες που προσφέρει το Διαδίκτυο και τα ψηφιακά μέσα.
• Πολυμερή σχέδια (Multilateral projects) που στοχεύουν στην ανάπτυξη, στην προώθηση και στη διάδοση νέων προγραμμάτων σπουδών, νέων επιμορφωτικών δραστηριοτήτων για την κατάρτιση των εκπαιδευτικών ή υλικών και νέων διδακτικών μεθοδολογιών.
• Πολυμερή Δίκτυα (Multilateral Networks) που στοχεύουν στην Ευρωπαϊκή συνεργασία και καινοτομία σε συγκεκριμένους θεματικούς τομείς ιδιαίτερης σημασίας για τη σχολική εκπαίδευση στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι.
• Συνοδευτικά μέτρα (Accompanying measures) που στοχεύουν στην στήριξη ποικίλλων δραστηριοτήτων οι οποίες θα συμβάλουν ουσιαστικά στην επίτευξη των στόχων του προγράμματος Comenius.

Οι σχολικές συμπράξεις  που αναπτύσσονται στα πλαίσια του προγράμματος Comenius προσφέρουν στα σχολεία τη δυνατότητα συνεργάζονται σε ένα κοινό θέμα με σχολεία από άλλες χώρες, ενώ επιδιώκουν την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών και παιδαγωγικών καινοτομιών στην εκπαιδευτική διαδικασία.

 Η προώθηση των σχολικών συμπράξεων στα πλαίσια της ΕΕ

Το 1995 η Ευρωπαϊκή Ένωση προώθησε το πρόγραμμα Socrates με στόχο την προαγωγή της ευρωπαϊκής διάστασης και τη βελτίωση της ποιότητας της  εκπαίδευσης. Το Socrates ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο πρόγραμμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο που είχε να κάνει με την προώθηση της συνεργασίας στον τομέα της εκπαίδευσης σε όλα τα επίπεδα. Επιπλέον η υποχρεωτική σχολική εκπαίδευση αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως τομέας δράσης της εκπαιδευτικής πολιτικής της Κοινότητας (Πασσιάς 1995).

Στα πλαίσια του Socrates, προωθήθηκε ένα νέο πρόγραμμα, το Comenius[1]. Ενσωμάτωσε τύπους δραστηριοτήτων που είχαν διεξαχθεί παλαιότερα (πολύπλευρες σχολικές συνεργασίες, ανταλλαγές εκπαιδευτικών), επεκτείνοντας παράλληλα το πεδίο τους (Διαμαντοπούλου 2010). Από την αρχή, περισσότερα από 35.000 σχολεία συμμετείχαν στις σχολικές συνεργασίες ενώ οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν  ανήλθαν στα τρία περίπου εκατομμύρια.

Μετά την πρώτη πενταετή φάση (1995-1999), το πρόγραμμα αντικαταστάθηκε από το Socrates II που υλοποιήθηκε για επτά χρόνια από το 2000-2006.  Το διάστημα αυτό συμμετείχαν στις σχολικές συμπράξεις 74.668 σχολεία και περίπου 5.268.700 μαθητές (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2008)

Από 1/1/2007 ξεκίνησε το νέο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης που καλύπτει τους τομείς της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης. Έτσι το πρόγραμμα Comenius έγινε μέρος της συνολικής προσπάθειας για να αναπτυχθεί η ΕΕ σε μια προηγμένη κοινωνία γνώσεων με αειφόρο οικονομική ανάπτυξη, καλύτερες και περισσότερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. Το νέο πρόγραμμα, που έχει διάρκεια 7 έτη (2007-2013), αποσκοπεί κυρίως στη ενίσχυση των ανταλλαγών, της συνεργασίας και της κινητικότητας μεταξύ των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν τα 27 μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι 3 χώρες του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (Ισλανδία, Λιχτενστάιν και Νορβηγία) και η Τουρκία.

Το διάστημα 2007-2010 υλοποιήθηκαν στην ΕΕ 6.400 σχολικές συμπράξεις και συμμετείχαν 26.000 σχολεία (European Commission 2012) . Αξίζει να αναφέρουμε ότι περισσότερα από 50.000 σχολεία ζήτησαν επιχορήγηση, όμως η ΕΕ, με βάση τον προϋπολογισμό της, ενέκρινε τα μισά από αυτά. Η ζήτηση διαφέρει από χώρα σε χώρα καθώς και το ποσοστό των σχολείων που εγκρίνονται. Στην Ελλάδα ο μέσος όρος των προγραμμάτων που εγκρίθηκαν σε σχέση με αυτά που υποβλήθηκαν την τριετία 2007-2010 ήταν 47%, όταν στη Γερμανία για παράδειγμα ήταν 62% και στην Ιρλανδία 66%. Το μικρότερο ποσοστό έγκρισης προγραμμάτων που υποβάλλονται στην εθνική τους υπηρεσία έχουν η Ρουμανία (29%), η Βουλγαρία (31%), η Τουρκία (36%) και η Λιθουανία (36%) κυρίως λόγω της μεγάλης ζήτησης που υπάρχει.

 Οι Σχολικές συμπράξεις Comenius

Οι σχολικές συμπράξεις στα πλαίσια του προγράμματος Comenius χωρίζονται σε πολυμερείς και διμερείς. Στις πολυμερείς συμμετέχουν 3 τουλάχιστον σχολεία από διαφορετικές χώρες που συνεργάζονται σε θέματα αμοιβαίου ενδιαφέροντος.

Οι διμερείς σχολικές συμπράξεις είναι προσανατολισμένες στην εκμάθηση ξένης γλώσσας, εμπλέκουν δύο σχολεία από διαφορετικές χώρες και στοχεύουν στην ενθάρρυνση των μαθητών να χρησιμοποιούν ευρωπαϊκές γλώσσες παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να εξασκήσουν τις γλωσσικές τους δεξιότητες και να εξοικειωθούν με τη γλώσσα μιας χώρας εταίρου. Η διάρκεια των συμπράξεων είναι δύο χρόνια και η ΕΕ χρηματοδοτεί τη μετακίνηση μαθητών και εκπαιδευτικών στις χώρες των εταίρων.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέθεσε το 2007 μελέτη[2] για την εκτίμηση των  επιπτώσεων των συμπράξεων σχολείων στο πλαίσιο του προγράμματος Comenius στους δασκάλους, τους μαθητές και τα συμμετέχοντα σχολεία. Τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα θετικά: αμφότεροι, δάσκαλοι και μαθητές βελτίωσαν τις γλωσσικές τους δεξιότητες, απέκτησαν περισσότερες διαπολιτισμικές ικανότητες και χάρηκαν ένα καλύτερο σχολικό περιβάλλον.

Σύμφωνα με τους δασκάλους, πάνω από το 70% των μαθητών τους αύξησαν την κοινωνικότητά τους και την ικανότητά τους να εργάζονται σε ομάδες, απέκτησαν εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες ΤΠΕ, καθώς και περισσότερη αυτοπεποίθηση και κίνητρα για μάθηση. Επίσης, το 75% των δασκάλων βελτίωσαν την ικανότητά τους να εργάζονται σε ομάδες διαφόρων τομέων. Ασχολήθηκαν ακόμη με νέα θέματα και έμαθαν νέες μεθόδους διδασκαλίας.

Τα κυριότερα προβλήματα όσον αφορά την εφαρμογή και την υλοποίηση της εταιρικής σχέσης που ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί είναι τα γλωσσικά εμπόδια μεταξύ των εταίρων, η έλλειψη χρόνου για την υλοποίηση του έργου, η έλλειψη εμπειρίας στη συνεργασία με τις ΤΠΕ, η έλλειψη του εξοπλισμού ΤΠΕ, η αλλαγή συντονιστή του έργου στα συνεργαζόμενα σχολεία (European Commission 2007),

 Το πρόγραμμα eTwinning

Το νέο πρόγραμμα Comenius περιλαμβάνει επίσης και το eTwinning (ηλεκτρονική αδελφοποίηση), το οποίο εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που προσφέρει το διαδίκτυο και οι νέες τεχνολογίες προκειμένου να προωθήσει τις ευρωπαϊκές σχολικές συνεργασίες και τη μάθηση μέσω της συνεργασίας. Το eTwinning είναι μία συνεργασία όπου τουλάχιστον δύο σχολεία από τουλάχιστον δύο Ευρωπαϊκές χώρες χρησιμοποιούν τις Τεχνολογίες Πληροφόρησης και Επικοινωνίας για να φέρουν από κοινού εις πέρας μια παιδαγωγική δραστηριότητα.

Το πρόγραμμα δεν χρηματοδοτεί μεμονωμένα έργα, αλλά μέσω της διαδικτυακής πύλης eTwinning (www.etwinning.net) παρέχει πληροφορίες, εργαλεία, υλικά και στήριξη για να αναπτυχθεί μία συνεργασία eTwinning.

Η δράση e-Twinning, που ξεκίνησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2005, αποτελεί μέρος του προγράμματος e-Learning. Το ρόλο της Κεντρικής Επιτροπής Υποστήριξης (CSS) έχει αναλάβει το European SchoolNet. Η πρωτοβουλία υποστηρίζεται επίσης από ένα Δίκτυο Εθνικών Υπηρεσιών Υποστήριξης (NSS), οι οποίες παρέχουν εκπαίδευση και στήριξη (τηλεφωνικά και online), οργανώνουν συναντήσεις και εθνικούς διαγωνισμούς και διαχειρίζονται εκστρατείες για τις δημόσιες σχέσεις και τα ΜΜΕ.

Ο ρόλος των ΤΠΕ στις σχολικές συμπράξεις

Οι Τεχνολογίες των Πληροφοριών και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ) διαμορφώνουν νέα δεδομένα στους τρόπους με τους οποίους μαθαίνουμε και στις διδακτικές μας προσεγγίσεις. Η σύγκλιση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία, δημιουργεί νέες ευκαιρίες και προκλήσεις τόσο για τους διδασκόμενους όσο και για τους διδάσκοντες (Κούρτης, 2004). Με τη βοήθεια των ΤΠΕ είναι δυνατόν να διαμορφωθεί ένα νέο μαθησιακό περιβάλλον, εποικοδομητικού, αλληλεπιδραστικού και συνεργατικού τύπου, όπου οι μαθητές εργάζονται σε ομάδες, επικοινωνούν και συνεργάζονται, αλληλεπιδρούν με τα τεχνολογικά μέσα και τις ποικίλες πηγές πληροφόρησης, κατανοούν και οικοδομούν μόνοι τους τη γνώση.

Επιπροσθέτως, οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν τη δυνατότητα επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης, συνεργασίας και έκφρασης. Η χρήση των υπηρεσιών του web2 (blogs, wikis, ομάδες συζήτησης κλπ) αποτελεί ήδη στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Τα διαδραστικά αυτά και δυναμικά εξελισσόμενα περιβάλλοντα προσφέρουν ισχυρές δυνατότητες για εκπαιδευτική διαδικτυακή συνεργασία με το πλεονέκτημα ότι οι χρήστες τους δεν χρειάζεται να γνωρίζουν τεχνικές λεπτομέρειες ή πολύπλοκες γλώσσες προγραμματισμού (Godwin-Jones, 2003). Με την αξιοποίηση των υπηρεσιών αυτών είναι εφικτή η επικοινωνία των μαθητών και των εκπαιδευτικών με άλλα σχολεία και εκπαιδευτικούς φορείς, με ειδικούς, με ερευνητικά ινστιτούτα κ.τ.λ. Η επικοινωνία αυτή έχει καίρια σημασία καθώς προσφέρει δυνατότητες και ευκαιρίες για άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία και διεύρυνση των εκπαιδευτικών χώρων πέρα από τα στενά όρια της σχολικής τάξης.

Η προώθηση των ΤΠΕ για τη μάθηση αποτελεί στόχο των σχολικών συμπράξεων προγράμματος Comenius καθώς η ΕΕ θεωρεί τις νέες τεχνολογίες ως καταλύτη της κοινωνικής και εκπαιδευτικής καινοτομίας και αλλαγής. Αντικείμενό της δεν είναι η τεχνολογία αλλά οι τρόποι βελτίωσης της μαθησιακής διαδικασίας μέσω των ΤΠΕ π.χ. καινοτομία στις παιδαγωγικές μεθόδους και στις προσεγγίσεις μάθησης, επανένταξη ατόμων που εγκατέλειψαν το σχολείο, ενσωμάτωση ευκαιριών τυπικής, μη τυπικής και άτυπης μάθησης, ευέλικτη διά βίου μάθηση για τη γεφύρωση του ψηφιακού χάσματος και του κοινωνικοοικονομικού διαχωρισμού (ΕΕ, Στρατηγικές Προτεραιότητες 2013).

Στις σχολικές συμπράξεις οι μαθητές που συμμετέχουν διαπιστώνουν ότι έχουν ένα πολύ ευρύτερο κοινό για να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα τη εργασίας τους. Για να απευθυνθούν σε αυτό το ακροατήριο χρειάζεται να βελτιώσουν τις δεξιότητες ΤΠΕ, τη γλώσσα, την επικοινωνία και τις ικανότητες παρουσίασης. Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές  αναπτύσσουν τις ικανότητες τους στη χρήση των ΤΠΕ. Χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, δημιουργούν παρουσιάσεις, φτιάχνουν βίντεο, επικοινωνούν με μαθητές του εξωτερικού, αναρτούν τις εργασίες τους στο διαδίκτυο. 

Οι δυνατότητες που παρέχουν οι ΤΠΕ για συνεργασία ανάμεσα σε σχολεία που βρίσκονται σε διαφορετικούς γεωγραφικούς τόπους, επιτρέπουν την ισότιμη πρόσβαση στη γνώση, αίροντας τις κοινωνικές και πολιτιστικές ανισότητες και διακρίσεις που προκαλούνται κυρίως από τη γεωγραφική και πολυεθνική κατανομή των μαθητών (Ένωση Πληροφορικών Ελλάδας, 2006).

Η συμμετοχή των Ελληνικών σχολείων σε ευρωπαϊκές σχολικές συμπράξεις

Η συμμετοχή της Ελλάδας σε ευρωπαϊκά προγράμματα εκπαιδευτικής συνεργασίας υπήρξε από την αρχή ικανοποιητική. Πολλοί εκπαιδευτικοί συμμετείχαν με ενθουσιασμό  γιατί ανταποκρίνονταν στις εκπαιδευτικές τους ανησυχίες και στην ανάγκη τους για ανανέωση του σχολείου.

Η υλοποίηση προαιρετικών προγραμμάτων καινοτόμων δραστηριοτήτων όπως Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αγωγή Υγείας, Πολιτιστικά Προγράμματα και η εμπειρία που απέκτησαν οι εκπαιδευτικοί συνέβαλε σίγουρα στην ανάπτυξη των σχολικών συμπράξεων καθώς οι δράσεις αυτές είχαν  επιφέρει αλλαγές αντιλήψεων στο ελληνικό σχολείο. Η σημαντικότερη ίσως εντοπίζεται στο γεγονός ότι άλλαξε η οπτική και η στάση πολλών εκπαιδευτικών ως προς τη διαδικασία της μάθησης (Δεμερτζή, Σκιά, κ.α. 2002). Εξίσου σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι οι καινοτόμες δράσεις και οι σχολικές συμπράξεις εισήγαγαν στο ελληνικό σχολείο την έννοια της συνεργασίας ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς. Συνέβαλλαν δηλαδή ώστε να αποβάλλουν οι εκπαιδευτικοί την εσωστρέφεια τους καθώς κατά τη διεξαγωγή του προγράμματος συζητούν, προγραμματίζουν, παίρνουν ανατροφοδότηση από τους συναδέλφους τους, μοιράζονται τις σκέψεις και τις ανησυχίες τους.

Το ενδιαφέρον των ελλήνων εκπαιδευτικών για τις Πολυμερείς Σχολικές Συμπράξεις φαίνεται από τις αιτήσεις που υποβάλλονται κάθε χρόνο στον Ι.Κ.Υ που είναι η Εθνική Μονάδα Συντονισμού. Το ΙΚΥ αξιολογεί τις αιτήσεις με βάση τα κριτήρια που έχει θεσπίσει και χρηματοδοτεί αυτά που συγκέντρωσαν τη μεγαλύτερη βαθμολογία. Επειδή ο προϋπολογισμός του είναι σταθερός χρηματοδοτεί κάθε χρόνο 150-160 περίπου πολυμερείς σχολικές συμπράξεις.

Τα 2 τελευταία χρόνια αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός προγραμμάτων που υποβλήθηκαν για έγκριση στην Ελληνική Εθνική Επιτροπή (Ι.Κ.Υ.) με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά το ποσοστό των προγραμμάτων που εγκρίθηκαν. Το 2011 υποβλήθηκαν για έγκριση 350 προγράμματα και εγκρίθηκαν για χρηματοδότηση τα 151 από αυτά (ποσοστό 43%), ενώ το 2012 υποβλήθηκαν 580 προγράμματα και εγκρίθηκαν τα 161, δηλαδή εγκρίθηκε το 28% των προγραμμάτων (Πιν. 1).

 Πίνακας 1 Αριθμός Προγραμμάτων που υποβλήθηκαν και εγκρίθηκαν

 Η αύξηση των προγραμμάτων που κατατίθενται για έγκριση οφείλεται κατά την άποψή μας στους παρακάτω λόγους:

• Η υλοποίηση ευρωπαϊκών συμπράξεων τα προηγούμενα χρόνια συνέβαλε θετικά στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής ιδέας και στην ενίσχυση των συνεργασιών μεταξύ της Ελλάδας και των χωρών της  Ε.Ε.
• Η διάδοση των αποτελεσμάτων των σχολικών συμπράξεων και η εμπειρία που αποκτήθηκε από τις  ευρωπαϊκές συνεργασίες βοήθησε στην αύξησή τους καθώς όλο και περισσότεροι εκπαιδευτικοί συνειδητοποίησαν τα θετικά μιας συνεργασίας και το γεγονός ότι είναι δεν είναι δύσκολη η υλοποίησή της.
• Δημιουργήθηκε κατάλληλη διοικητική υποδομή (ΙΚΥ) που παρείχε υποστήριξη στους εκπαιδευτικούς.
• Οι διοικητικές υπηρεσίες εκπαίδευσης, οι γονείς, η τοπική κοινωνία αναγνώρισαν το θετικό αποτέλεσμα των συμπράξεων στην εκπαιδευτική διαδικασία.
• Η κινητικότητα των μαθητών και των εκπαιδευτικών αποτελεί ένα σημαντικό κίνητρο καθώς κάνει την διαδικασία πιο ελκυστική και ενδιαφέρουσα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η κατανομή των προγραμμάτων σε Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση. Όπως παρατηρούμε στον πίνακα 2 ενώ το 2009 το 60% των εγκεκριμένων προγραμμάτων ήταν από τη Β/θμια Εκπαίδευση και το 40% από την Α/θμια, το 2012 από τα προγράμματα που εγκρίθηκαν το 56% ήταν της Α/θμιας Εκπαίδευσης και το 44% της Β/θμιας. Για πρώτη φορά το 2012 εγκρίθηκαν περισσότερα προγράμματα στην Α/θμια Εκπαίδευση γεγονός που δείχνει το ενδιαφέρον των δασκάλων για συνεργασίες με ευρωπαϊκά σχολεία. Τα νηπιαγωγεία (τα οποία προσμετράμε στην Α/θμια Εκπαίδευση) έχουν μικρή συμμετοχή, κάτω του 2% για τα έτη 2011 και 2012, ενώ το 2010 αντιπροσώπευαν το 4% των συνολικών εγκεκριμένων προγραμμάτων.

 Πίνακας 2 Εγκεκριμένες Συμπράξεις Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης

Συμπεράσματα

Η ΕΕ έδωσε μεγάλη σημασία στην προώθηση της συνεργασίας των σχολείων σε κοινά θέματα. Μαθητές και εκπαιδευτικοί από διαφορετικές ευρωπαϊκές πόλεις συναντιούνται για να συνεργαστούν, παρουσιάζουν τα αποτελέσματα του έργου τους, βελτιώνουν τις γλωσσικές τους δεξιότητες, χρησιμοποιούν σύγχρονα μέσα ΤΠΕ στο πλαίσιο της συνεργασίας και διευρύνουν τις γνώσεις τους. Η επικοινωνία και αλληλεπίδραση των σχολείων με την αξιοποίηση των ΤΠΕ, εκπαιδεύει τους μαθητές στη χρήση των Νέων Τεχνολογιών ως μαθησιακά εργαλεία και μέσα έκφρασης, κινητοποιώντας την κριτική τους ικανότητα.

Μεγάλο ενδιαφέρον δείχνουν και οι Έλληνες εκπαιδευτικοί για τις σχολικές συμπράξεις γεγονός που αποτυπώνεται στην αύξηση των προγραμμάτων που υποβάλλονται για έγκριση.

Θα λέγαμε λοιπόν ότι το συγκεκριμένο κομμάτι του προγράμματος Comenius βρήκε μεγάλη απήχηση στην ευρωπαϊκή εκπαιδευτική κοινότητα και συνέβαλε στη συνεργασία και την ανταλλαγή απόψεων για τη σχολική εκπαίδευση στην Ευρώπη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Δεμερτζή, Κ., Σκιά, Κ., Μπαγάκης, Γ., Κοσμίδης, Π., Σχίζα, Ντ., (2002). Συνεργατική, συμμετοχική έρευνα για τα προαιρετικά προγράμματα. Στο Γ. Μπαγάκης (Επιμ.) Ο εκπαιδευτικός ως ερευνητής. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Διαμαντοπούλου, Α., (2010). Διερεύνηση των καινοτόμων στοιχείων των εταιρικών σχολικών συμπράξεων: σύγκριση δύο προγραμμάτων Comenius1. Διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία. Πάτρα.

Ένωση Πληροφορικών Ελλάδας (2006). Μελέτη Επισκόπησης της Πληροφορικής στην Ελλάδα. Αθήνα. (http://www.epe.org.gr/meleth/final/MEP2006.pdf, Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 21  Αυγούστου 2012)

European Commission ,(2007). Impact of the Comenius School Partnerships on the participant schools, KasselGermany.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, (2008). Comenius: Ιστορίες επιτυχίας — Η ΕΥΡΩΠΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ, Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

European Commission, (2012). Comenius in figures-EU support to schools. (http://ec.europa.eu/education/comenius/doc/figures_en.pdf, Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 21  Αυγούστου 2012).

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2012). Πρόγραμμα Δια βίου μάθησης. Γενική Πρόσκληση υποβολής προτάσεων 2011-13. Στρατηγικές προτεραιότητες 2013. (http://ec.europa.eu/education/llp/doc/call13/prior_el.pdf, Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 21  Αυγούστου 2012).

Godwin-Jones, R. (2003). Emerging technologies, Blogs and wikis: environments for on-line collaboration. Language Learning & Technology, vol 7(2): 12-16.

Κούρτης, Ε. (2004). Η επικοινωνία στο Διαδίκτυο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Πασσιάς, Γ. (1995). Κοινοτική Πολιτική στην Εκπαίδευση. Μια Περιοδολόγηση. Στο Α. Καζαμίας και Μ. Κασσωτάκης (Επιμ.) Ελληνική Εκπαίδευση: Προοπτικές Ανασυγκρότησης και Εκσυγχρονισμού. Αθήνα : Σείριος

Μπαγάκης, Γ. (επιμ.) (2003). Ο εκπαιδευτικός και η ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση. Αθήνα: Μεταίχμιο.