Τέχνη και Εκπαίδευση για την Αειφορία. Σκέψεις με αφορμή την 58η Biennale Τέχνης της Βενετίας

Η επίσκεψή μου στην 58η Biennale Τέχνης της Βενετίας το καλοκαίρι 2019 αποτέλεσε τροφή για σκέψη πάνω στο ζήτημα της Εκπαίδευσης για την Αειφορία. Τι περιλαμβάνει όμως η Εκπαίδευση για την Αειφορία; Είναι το άθροισμα των σχολικών δραστηριοτήτων (προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Πολιτιστικών Θεμάτων) που υλοποιούνται στα σχολεία μας εδώ και 30 περίπου χρόνια;  Ή αποτελεί την εξέλιξη των προηγούμενων θεματικών εκπαιδεύσεων εστιάζοντας σε  μια άλλη οπτική προσαρμοσμένη στις επιταγές της σύγχρονης σύνθετης και συνεχώς μεταβαλλόμενης πραγματικότητας;

Βεβαίως το να απαντήσει κανείς στα ερωτήματα αυτά απαιτεί ενδελεχή μελέτη της πρόσφατης βιβλιογραφίας για αυτά τα θέματα που ξεφεύγει από τα όρια του συγκεκριμένου άρθρου. Για το άρθρο αυτό θα περιοριστώ στα συμπεράσματα του Νίκου Βουδρισλή, σύμφωνα με τον οποίο η Εκπαίδευση για την Αειφορία που αποτελεί έναν από τους στρατηγικούς τομείς του προγράμματος Εκπαίδευσης της UNESCO, συνδέει την Αειφόρο (Βιώσιμη) Ανάπτυξη με την Εκπαίδευση για την Παγκόσμια Ιδιότητα του Πολίτη και απαιτεί αμφισβήτηση της κοινωνικής αδικίας και εστίαση στην αλληλεγγύη και την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι δε σημαντικό το σχολείο να βοηθήσει τους μαθητές να διαμορφώσουν οικουμενικές ηθικές αξίες όπως η δικαιοσύνη και η ισότητα (Βουδρισλής, 2019). Η Εκπαίδευση για την Αειφορία αποτελεί, δηλαδή, την εξέλιξη των προηγούμενων θεματικών εκπαιδεύσεων και στοχεύει σε μια σφαιρική και κριτική θεώρηση των πραγμάτων που θα βοηθήσει τα παιδιά να γίνουν οι αυριανοί υπεύθυνοι, ευαίσθητοι και ενεργοί πολίτες.

Υπό το πρίσμα αυτής της οπτικής, κατά την επίσκεψή μου στην τελευταία Biennale Τέχνης της Βενετίας, ξεχώρισα τα έργα κάποιων καλλιτεχνών που μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για την Εκπαίδευση για την Αειφορία και να αξιοποιηθούν σε προγράμματα σχολικών δραστηριοτήτων. 

Η Biennale Τέχνης της Βενετίας έχει καθιερωθεί ως μια από τις μεγαλύτερες διεθνείς εκθέσεις τέχνης.  Το θέμα που επιλέχθηκε για τη Biennale Τέχνης της Βενετίας 2019 φέρει τον τίτλο “May You Live In Interesting Times” (La Biennale di Venezia, 2019). Στα Ελληνικά ο τίτλος μπορεί να αποδοθεί “Είθε να ζεις/ζείτε σε ενδιαφέροντες καιρούς”. Τίτλος αμφιλεγόμενος, καθώς η λέξη «ενδιαφέροντες» μπορεί να αναγνωστεί ποικιλοτρόπως, προσδίδοντας πότε θετικές και πότε αρνητικές διαστάσεις. Ο τίτλος μπορεί να προσληφθεί ως ευχή, μήπως όμως και ως κατάρα όπως προβληματίζεται η Μαρίνα Φωκίδη (Φωκίδη, 2019); Άλλοι σχολιάζουν ότι τα έργα τέχνης που παρουσιάζονται στη Biennale Τέχνης 2019 της Βενετίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως οδηγός για το πώς να ζει και να σκέφτεται κανείς σε ενδιαφέροντες καιρούς (World Architecture, 2019).  

Η απάντηση που έδωσε στο φετινό θέμα της Biennale ο καλλιτέχνης Lorenzo Quinn είναι ένα γιγάντιο έργο που συμβολίζει έξι αιώνιες, πανανθρώπινες, οικουμενικές αξίες: Friendship, Faith, Help, Love, Hope, Wisdom (Φιλία, Πίστη, Βοήθεια, Αγάπη, Ελπίδα, Σοφία). Η καθεμία από αυτές τις αξίες αποδίδεται με ένα ζευγάρι χέρια που ενώνονται σε μια ξεχωριστή χειρονομία για να ξεπεράσουν τις διαφορές, τις διακρίσεις, και να οικοδομήσουν έναν καλύτερο κόσμο (World Architecture, 2019).  

Εικόνα 1. Το γιγάντιο έργο “BuildingBridges” του Lorenzo Quinn στο Arsenale της Βενετίας. Πηγή εικόνας: https://worldarchitecture.org/article-links/ecemp/lorenzo-quinn-s-giant-stone-hands-represent-humanity-s-universal-values-at-venice-art-biennale-2019.html

Εικόνες 2, 3, 4. “BuildingBridges” του Lorenzo Quinn. Φωτογραφίες: Λένα Δημητριάδου

Ο τίτλος του έργου είναι “Building Bridges” (Κτίζοντας Γέφυρες) και παραπέμπει στην αρμονική συνύπαρξη και την ειρήνη.  Ο καλλιτέχνης εμπνεύστηκε από την πόλη της Βενετίας για το έργο αυτό, την πόλη του νερού με τις πολλές γέφυρες που αποτέλεσε διαχρονικά τόπο συνάντησης πολιτισμών, για πολλά χρόνια κέντρο διεθνούς εμπορίου ενώ σήμερα τόπο συνάντησης καλλιτεχνών απ’ όλο τον κόσμο. Η Βενετία, μια πόλη μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς με χιλιάδες επισκέπτες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, είναι ο ιδανικός τόπος για να διαχυθεί το μήνυμα για ενότητα μεταξύ κοινωνιών, εθνών, κοινοτήτων και ατόμων. “Οικοδομώντας Γέφυρες, όχι Τείχη”, είπε ο καλλιτέχνης αναφερόμενος στο συγκεκριμένο έργο. (World Architecture, 2019). 

Εικόνα 5. Φωτογραφία: Λένα Δημητριάδου

Η Φιλία αποδίδεται με δύο παλάμες που ακουμπούν ευγενικά αλλά σταθερά η μία την άλλη, μια χειρονομία που εκφράζει εμπιστοσύνη και υποστήριξη που βασίζεται σε αμοιβαία εμπειρία και προσβλέπει σε ένα κοινό μέλλον. Η Πίστη εκφράζεται με δύο χέρια διαφορετικής ηλικίας, το ένα μικροσκοπικό που γραπώνει τα δάκτυλα ενός ενήλικου χεριού δείχνοντας εμπιστοσύνη. Η Βοήθεια συμβολίζεται με την ένωση δύο χεριών που δηλώνει φυσική, συναισθηματική και ηθική υποστήριξη, ενώ η Αγάπη με δυό χέρια δεμένα σφιχτά σαν δυό ανθρώπινα σώματα αγκαλιασμένα με πάθος. Η Ελπίδα αποδίδεται με την αρχική κίνηση των δαχτύλων για την ένωση δύο χεριών και δηλώνει αισιοδοξία για το μέλλον. Τέλος, η Σοφία αποδίδεται με τη συνάντηση ενός γέρικου και ενός νέου σε ηλικία χεριού δηλώνοντας τη γνώση που αποκτιέται με την εμπειρία και την κατανόηση μεταξύ των διαφορετικών γενεών (World Architecture, 2019).

Ο Lorenzo Quinn είναι ένας καλλιτέχνης που θίγει φλέγοντα σύγχρονα ζητήματα. Στην προηγούμενη Biennale Τέχνης της Βενετίας το 2017 με το έργο του “Support”, αναφέρθηκε στις επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής, ενώ με το έργο του “Stop Playing” που τοποθετήθηκε στην περιοχή Forte Marghera (παλιό οχυρό) της Βενετίας το 2018, σχολιάζει τον σύγχρονο τρόπο ζωής και την αλόγιστη κατανάλωση φυσικών πόρων.

Εικόνα 6. Lorenzo Quinn, “Support”, Biennale Τέχνης της Βενετίας 2017. Πηγή εικόνας: https://www.designboom.com/art/lorenzo-quinns-support-sculpture-braces-ca-sagredo-hotel-venice-art-biennale/

Εικόνα 7. Lorenzo Quinn, “Stop Playing”, Forte Marghera, Venezia. Πηγή εικόνας: https://www.lorenzoquinn.com/portfolio-items/stop-playing-venice-italy/

Τα χέρια γοητεύουν τον καλλιτέχνη, καθώς έχουν τη δύναμη να δημιουργήσουν, να οικοδομήσουν, αλλά και να καταστρέψουν. Στο έργο “Support”, ένα τεράστιο ζευγάρι χέρια προσπαθεί να συγκρατήσει ένα κτίριο που βρίσκεται στο Canal Grande της Βενετίας για να μη βυθιστεί εξ αιτίας της ανόδου της στάθμης των νερών της λιμνοθάλασσας η οποία επιδεινώνεται κρίσιμα με την Κλιματική Αλλαγή/Κλιματική Κρίση. Στο έργο “Stop Playing” ένα γιγάντιο ζευγάρι χέρια παίζει με μια τεράστια σφεντόνα και ένα μπαλάκι - ομοίωμα του πλανήτη μας. Σε σύγκριση με την ηλικία του πλανήτη, το ανθρώπινο είδος μπορεί να παραλληλιστεί με ένα μικρό κακομαθημένο παιδί που παίζει χωρίς να έχει επίγνωση των επιπτώσεων του παιχνιδιού του. Με τα έργα του ο Lorenzo Quinn στέλνει ηχηρά μηνύματα για να μας ευαισθητοποιήσει για τα καίρια περιβαλλοντικά ζητήματα και να μας υπενθυμίσει ότι το μέλλον του πλανήτη και όλων μας είναι στα χέρια μας, εξαρτάται από εμάς. Και μας ωθεί να σκεφτούμε «Θα αποφασίσουμε επιτέλους να πορευτούμε με σεβασμό στις ανθρώπινες αξίες και το περιβάλλον, να κάνουμε βήματα προς την Αειφορία;».

Επανερχόμενη στη φετινή Biennale Τέχνης της Βενετίας, θα αναφερθώ στο εθνικό περίπτερο της Ελλάδας όπου οι καλλιτέχνες Ζάφος Ξαγοράρης, Εύα Στεφανή και Πάνος Χαραλάμπους «επενδύοντας τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο του περιπτέρου με εγκαταστάσεις, εικόνες και ήχους, …αναδεικνύουν διαφορετικές πλευρές του πολιτικού, ιδιωτικού και κοινωνικού μας βίου. Στο περιβάλλον που δημιουργούν, η μετατόπιση από τις μεγάλες αφηγήσεις προς τις προσωπικές ιστορίες είναι διαρκής. Άγνωστες (ή λιγότερες γνωστές) λεπτομέρειες αναδύονται για να ανατρέψουν με παιγνιώδη τρόπο τις επίσημες εκδοχές της ιστορίας.» (Mr. Stigl. Ελληνικό περίπτερο στην 58η Διεθνή Έκθεση Τέχνης – La Biennale di Venezia, 2019).

Από τις τρεις πολύ αξιόλογες συμμετοχές, θα σταθώ σε αυτήν του Ζάφου Ξαγοράρη η οποία πιστεύω ότι είναι πιο εύκολο να αξιοποιηθεί στο σχολείο, καθώς θίγει με άμεσο τρόπο το ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.  Ο Ξαγοράρης με το έργο του “Παραχώρηση” μας μεταφέρει στα σκοτεινά χρόνια του εμφυλίου πολέμου, όταν το 1948 το ελληνικό περίπτερο χρησιμοποιήθηκε για την έκθεση έργων Μοντέρνας Τέχνης από τη συλλογή της Αμερικανίδας  Peggy Guggenheim, ενώ την ίδια περίοδο Έλληνες πολιτικοί κρατούμενοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης υποχρεώνονταν να κτίσουν αρχαιοελληνικούς ναούς. Το έργο “Παραχώρηση” περιλαμβάνει αφενός υπαίθρια εγκατάσταση για τη μεταμόρφωση της εισόδου του περιπτέρου σε πύλη της Μακρονήσου (εικόνες 8, 9, 10),  αφετέρου εγκατάσταση που αποτελείται από τρισδιάστατο ομοίωμα διπλού κτιρίου το οποίο προκύπτει από την ένωση της Ακρόπολης της Μακρονήσου με το κτίριο του εθνικού περιπτέρου της Ελλάδας και αρχειακό υλικό από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, τα Ιστορικά Αρχεία της Biennale, τα αρχεία του Μουσείου Solomon R. Guggenheim και της Συλλογής Peggy Guggenheim στη Βενετία (εικόνα 11).  

Εικόνα 8. Το ελληνικό περίπτερο στους Κήπους της Biennale. Το σκηνικό για τη μεταμόρφωση της όψης υπό κατασκευή. Φωτογραφία: Ugo Carmeni. Πηγή εικόνας: https://www.ugocarmeni.com/single-post/2019/05/28/GREEK-PAVILION---La-Biennale-di-Venezia-2019

Εικόνα 9. Η υπαίθρια εγκατάσταση για τη μεταμόρφωση της όψης του ελληνικού περιπτέρου. Φωτογραφία: Ugo Carmeni

Εικόνα 10. Λεπτομέρεια της όψης του ελληνικού περιπτέρου στους Κήπους της Biennale, 2019. Φωτογραφία: Ugo Carmeni

Εικόνα 11. Η εγκατάσταση που περιλαμβάνει τρισδιάστατο ομοίωμα διπλού κτιρίου και αρχειακό υλικό. Φωτογραφία: Ugo Carmeni

Στη συνέχεια θα αναφερθώ στο εθνικό περίπτερο του Καναδά που φέτος εκπροσωπείται για πρώτη φορά στη Biennale Τέχνης της Βενετίας από Inuit (Εσκιμώους) καλλιτέχνες. Πρόκειται για μια συλλογικότητα καλλιτεχνών, ονόματι Isuma, που ασχολούνται με τη video art. Isuma, στη γλώσσα Inuktitut των Inuit, σημαίνει σκέφτομαι (to think). Οι Isuma απέκτησαν διεθνή φήμη με τη βραβευμένη ταινία Atanarjuat: The Fast Runner (2000), το πρώτο έργο που γράφτηκε και γυρίστηκε αποκλειστικά στην γλώσσα Inuktitut. Ασχολούνται με ανεξάρτητες παραγωγές που διηγούνται αυθεντικές ιστορίες για τους Inuit και στοχεύουν στη διατήρηση της ταυτότητας, του πολιτισμού και της γλώσσας τους για να συμβάλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη του τόπου τους. Το κοινό στο οποίο απευθύνονται δεν περιορίζεται μόνον στους Inuit, αλλά και σε όλους τους ανθρώπους στον Καναδά ή οπουδήποτε αλλού, καθώς πολλές ταινίες τους είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο με υπότιτλους.

Σύμφωνα με την περιγραφή της συμμετοχής του Καναδά στον κατάλογο της φετινής Biennale, «Η τέχνη των Isuma ρίχνει φως στην αναγκαστική μετεγκατάσταση των Inuit τη δεκαετία του ΄50, αλλά και στην δύναμη των μέσων σήμερα να επανορθώσουν την ιστορία…» (La Biennale di Venezia, 2019).

Η συμμετοχή των Isuma στη Biennale του 2019, έτος που έχει ανακηρυχθεί «Διεθνές Έτος Ιθαγενών Γλωσσών», περιλαμβάνει το βίντεο “One Day in the life of Noah Piugattuk” το οποίο παρουσιάζει, από την οπτική γωνία των Inuit, την ημέρα του Απριλίου του 1961 που η ζωή τους άλλαξε ριζικά για πάντα. Στο εθνικό περίπτερο του Καναδά γίνεται αναφορά και στη σειρά  “SilakutLivefromtheFloeEdge” που είναιδιαθέσιμη στο διαδίκτυο και γυρίστηκε 58 χρόνια μετά το 1961, όταν στην ίδια περιοχή έφτασε μια πολυεθνική εταιρεία για να σχεδιάσει μια οδική αρτηρία, καθώς και στη συλλογή ταινιών“Isuma Online”.

Πολύ ενδιαφέρουσα η συμμετοχή των Isuma, καθώς εστιάζει στο θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με το παράδειγμα αυτοχθόνων μειονοτήτων, κληρονόμων μοναδικών πολιτισμών, που έχουν διατηρήσει κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονομικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από εκείνα των κυρίαρχων κοινωνιών στις οποίες ζουν. Τέτοιες μειονότητες είναι, χωρίς αμφιβολία, από τις πιο ευάλωτες ομάδες ανθρώπων στον κόσμο. Οφείλουμε να δείξουμε σεβασμό και να αναγνωρίσουμε το δικαίωμα των μειονοτήτων να υπάρχουν και να διατηρήσουν τον ξεχωριστό πολιτισμό τους. Μόνο με τη διασφάλιση της πολιτισμικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα έχουμε βιώσιμη ανάπτυξη, θα οικοδομήσουμε την ειρήνη, θα κάνουμε βήματα προς την Αειφορία.

Εικόνες 12, 13, 14, 15. Από το αρχείο της Λένας Δημητριάδου

Εικόνα 16. Προβολή βίντεο στο εθνικό περίπτερο του Καναδά. Πηγή εικόνας: https://www.lifo.gr/articles/arts_articles/239427/san-vgeis-sto-pigaimo-gia-tin-58i-mpienale-tis-venetias?fbclid=IwAR1tJjITvhnCt4V2XwF8yVkcqkFXmTc5eHyCmxjNRgBTbWPq9IqPBUMU034

Άλλη αξιόλογη συμμετοχή που αναφέρεται στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι η ηχητική εγκατάσταση “For, in your tongue, I cannot fit” της Ινδής καλλιτέχνιδος Shilpa Gupta. Το έργο της Gupta κινείται γύρω από την ύπαρξη φυσικών και ιδεολογικών ορίων, αναδεικνύοντας την αυθαίρετη και ταυτόχρονα κατασταλτική λειτουργία τους (La Biennale di Venezia, 2019).

Ο τίτλος “For, in your tongue, I cannot fit” μπορεί να μεταφραστεί στα ελληνικά “Επειδή, στη γλώσσα σου, δεν μπορώ να ταιριάξω”. Για την εγκατάσταση αυτή, η καλλιτέχνις δημιούργησε μια συμφωνία ήχων από μαγνητοφωνημένες φωνές που απαγγέλλουν ή τραγουδούν τους στίχους ποιημάτων που έχουν γραφεί από 100 ποιητές σε καθεστώς κράτησης εξ αιτίας του έργου τους ή των πολιτικών τους πεποιθήσεων. Περιλαμβάνει ποιήματα από όλο τον κόσμο από τον 7ο αιώνα μέχρι σήμερα. Για τον τίτλο της εγκατάστασης η καλλιτέχνις εμπνεύστηκε από το έργο του ποιητή Imadaddin Nasimi (14ος αιώνας) από το Αζερμπαϊτζάν (La Biennale di Venezia, 2019).

Η εγκατάσταση αποτελείται από 100 μικρόφωνα, κρεμασμένα από την οροφή σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους, τα οποία έχουν συνδεθεί αντίστροφα ώστε να λειτουργούν ως ηχεία.  Σε κάθε μικρόφωνο αντιστοιχεί ένα ποίημα, τυπωμένο σε χαρτί και καρφωμένο σε μεταλλικό στήριγμα κάτω από το μικρόφωνο, σε κατάσταση αναμονής για να απαγγελθεί/τραγουδηθεί αρχικά από κάποιον/κάποια, και στη συνέχεια από ένα χορό ανθρώπινων φωνών που θα ακουστούν ως ηχώ. Η απαγγελία σε πολλές διαφορετικές γλώσσες (συμπεριλαμβανομένης της Αραβικής, της Αζερικής, της Ινδικής, της Αγγλικής, της Ρωσικής) σε συνδυασμό με το χαμηλό φωτισμό της αίθουσας δημιουργεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και υποβλητικό ηχοτοπίο το οποίο άλλοτε συμπεριλαμβάνει και άλλοτε αποκλείει τον ακροατή, πράγμα που εξαρτάται από το αν καταλαβαίνει τη γλώσσα που χρησιμοποιείται για το συγκεκριμένο ποίημα (La Biennale di Venezia, 2019).

Εικόνα 17. Shilpa Gupta: “For, in your tongue, I cannot fit”. Ηχητική εγκατάσταση αποτελούμενη από 100 μικρόφωνα-ηχεία και 100 τυπωμένα ποιήματα καρφωμένα σε μεταλλικά στηρίγματα. Arsenale, Biennale Τέχνης της Βενετίας 2019. Φωτογραφία: Δημήτρης Δερβίσης

Εικόνες  18, 19. Λεπτομέρεια της εγκατάστασης στην οποία διακρίνεται ποίημα του Γιάννη Ρίτσου. Φωτογραφίες: Λένα Δημητριάδου

Τέλος, θα αναφερθώ στον Ανδρέα Λόλη, καλλιτέχνη Αλβανικής καταγωγής που ζει και εργάζεται στην Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια, καθώς και το δικό του έργο αγγίζει φλέγοντα σύγχρονα ζητήματα και πιστεύω πως μπορεί να αξιοποιηθεί στην Εκπαίδευση για την Αειφορία και τα προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων.     

Εικόνα 20. Ανδρέας Λόλης “Χωρίς τίτλο”. Γλυπτική σύνθεση από μάρμαρο (παγκάκι, μαξιλάρι και κουβέρτα). Giardino delle Vergini, Biennale 2019. Πηγή εικόνας: http://thebreedersystem.com/artists/andreas-lolis/

Ο Ανδρέας Λόλης δημιουργεί με εξαιρετική δεξιοτεχνία γλυπτά από μάρμαρο τα οποία δεν απεικονίζουν όμως επικά ή ηρωικά θέματα όπως έχουμε συνηθίσει, αλλά “αδιάφορα”, καθημερινά θέματα. Έχει δημιουργήσει μια σειρά από γλυπτά, άψογα αντίγραφα εφήμερων αντικειμένων που βλέπει κανείς οπουδήποτε - σακούλες σκουπιδιών, χρησιμοποιημένα χαρτοκιβώτια που άλλαξαν χρήση, ξύλινες παλέτες, πεταμένα αντικείμενα, την κουβέρτα και το μαξιλάρι ενός άστεγου αφημένα σε ένα παγκάκι... Ο καλλιτέχνης με το έργο του που αναφέρεται στη σύγχρονη πραγματικότητα, τα σκουπίδια, τους άστεγους της Αθήνας, επιχειρεί να σκιαγραφήσει το «τοπίο της κρίσης» (La Biennale di Venezia, 2019). Ο Λόλης, αντί να εκθέτει τα έργα του στους κλειστούς χώρους των γκαλερί, προτιμά να τα τοποθετεί στην πόλη, στο τοπίο που ανήκουν, ώστε να μοιάζουν ότι βρίσκονταν εκεί από πάντα με αποτέλεσμα συχνά να περνούν απαρατήρητα. «Ως αρχαιολογία για το μέλλον, αυτά τα έργα καταγράφουν τις αόρατες διαστάσεις της σύγχρονης καθημερινής ζωής, αλλά και την καλλιτεχνική μαγική χειρονομία μετατροπής του φευγαλέου σε μόνιμο. Είναι μια αρχαιολογία από “φτωχά” υλικά και αντικείμενα, σημειωτές των φτωχών που τα επαναχρησιμοποιούν και τα ανακυκλώνουν, απολιθωμένα πλέον σε έργα τέχνης» (Γιακουμάκη, 2018).

 Εικόνα 21. Ανδρέας Λόλης “Χωρίς τίτλο”. Γλυπτική σύνθεση από μάρμαρο (σακκούλες με σκουπίδια και  χρησιμοποιημένο χαρτοκιβώτιο), Giardini della Biennale, 2019. Πηγή εικόνας: http://thebreedersystem.com/artists/andreas-lolis/ 

Αυτά, βέβαια, είναι μόνον μερικά από τα έργα που παρουσιάζονται στη φετινή Biennale Τέχνης της Βενετίας και θίγουν ζητήματα που άπτονται της Εκπαίδευσης για την Αειφορία. Επέλεξα τα συγκεκριμένα έργα επειδή πιστεύω ότι μπορούν να εμπνεύσουν παιδιά και εκπαιδευτικούς που ενδιαφέρονται για τέτοια ζητήματα, καθώς τα πραγματεύονται μέσω της Τέχνης με άμεσο και ελκυστικό τρόπο. 

Βιβλιογραφία - Διαδικτυογραφία

1. Βουδρισλής, Ν. (2019). Εκπαίδευση για την Αειφορία και την Παγκόσμια Ιδιότητα του Πολίτη. Ηλεκτρονικό Περιοδικό για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (www.peekpemagazine.gr, ISSN 2241-6595), τεύχος 16-17 (61-62). Τελευταία πρόσβαση στις 15.10.2019.
2. Γιακουμάκη Ν. (2018). Prosaic Origins.  Κατάλογος της έκθεσης του Ανδρέα Λόλη στη Βρετανική Σχολή Αθηνών. Αντλήθηκε από  https://felioscollection.gr/el/artists/lolis-andreas/. Τελευταία πρόσβαση στις 29.10.2019. 
3. Φωκίδη, Μ. (2019). Σαν βγεις στον πηγαιμό για την 58η Μπιενάλε της Βενετίας… Ζωή με δύο μέτρα και δύο σταθμά. Μια κριτική ανασκόπηση. Περιοδικό LIFO, τεύχος 31 Μαΐου 2019. https://www.lifo.gr/articles/arts_articles/239427/san-vgeis-sto-pigaimo-gia-tin-58i-mpienale-tis-venetias?fbclid=IwAR1tJjITvhnCt4V2XwF8yVkcqkFXmTc5eHyCmxjNRgBTbWPq9IqPBUMU034. Τελευταία πρόσβαση στις 16.10.2019.
4. La Biennale di Venezia (2019). May You Live In Interesting Times, συνοπτικός κατάλογος της έκθεσης Art Biennale της Βενετίας.
5. Hudson, D. (2017). Lorenzo Quinn’s support sculpture braces Ca’ Sagredo hotel at the Venice Art Biennale, ηλεκτρονικό περιοδικό Designboom, τεύχος 14.05.2017, https://www.designboom.com/art/lorenzo-quinns-support-sculpture-braces-ca-sagredo-hotel-venice-art-biennale/. Τελευταία πρόσβαση στις 01.10.2019.
6. Mr. Stigl. Ελληνικό περίπτερο στην 58η Διεθνή Έκθεση Τέχνης – La Biennale di Venezia  (2019). https://www.mrstigl.com/contact?lang=el. Τελευταία πρόσβαση στις 10.10.2019.
7. VeneziaToday (2018). “Stop Playing”, Lorenzo Quinn inaugura a Forte Marghera la sua nuova scultura. Ηλεκτρονικό περιοδικό VeneziaToday, τεύχος 31 Οκτωβρίου 2018. http://mestre.veneziatoday.it/scultura-quinn-mani-fionda-forte-marghera.html. Τελευταία πρόσβαση στις 01.10.2019.
8. World Architecture (2019). Lorenzo Quinn’s giant stone hands represent humanity’s universal values at Venice Art Biennale 2019. Ηλεκτρονικό περιοδικό “World Architecture”.   https://worldarchitecture.org/article-links/ecemp/lorenzo-quinn-s-giant-stone-hands-represent-humanity-s-universal-values-at-venice-art-biennale-2019.html. Τελευταία πρόσβαση στις 30.09.2019.  
9. Για τη συλλογικότητα καλλιτεχνών Isuma οι πληροφορίες έχουν αντληθεί από (τελευταία πρόσβαση: 25.10.2019): https://en.wikipedia.org/wiki/Isuma, http://www.isuma.tv/

Η Λένα Δημητριάδου είναι Υπεύθυνη Σχολικών Δραστηριοτήτων της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ημαθίας